Нохчийн къоман оьздангаллин коьрта лехам бу адам ларар.
Кхуззахь билгалдаккха деза, адам ларар массо а къаьмнийн синмехалла хилар. Бакъду, цхьайолчу юкъараллашкахь стаг, иза муьлхачу социальни тобанна юкъавоьдуш ву хьожжий, лоруш хилла. Масала, лайбацоран пачхьалкхашкахь – аьр вай, Ширчу Римехь – аристократех верг лоруш хилла, вацошверг хьайбанан хьолехь хилла. Я кхин а гергара масал далор вай. Россехь ткъаессаналгIачу бIешаран 60-гIа шераш дуьйладаллалц лаьттина крепостни бакъо. Оцу «бакъонца» хьоладайша шайн долахь болу ахархой бухкуш а, жIаьлешца я кхечу хIуманца хуьйцуш а, шайна луъу таIзар царна деш а хилла.
И тайпа социальни декъадалар доцчу нохчийн юкъараллехь муьлххачу а стеган, иза къиэн, заьIап, шен схьавалар доккхачу я жимчу тайпанах хиларх, кхечаьрца нийсса бакъонаш а, цуьнан оьздангалле хьаьжжина сий-ларам а хилла. Стаг маттаца, куьйгаца я кхечу кепара сийсазвар магош ца хилла.
Иэхье а, дукха хьолахь цIий Iанорца бен дIа ца доьрзуш а хилла стеган куй божор, гIодаюкъ ястар, зудчунна тIекховдар, царах терра кхин а.
Герзаца стагана ницкъ барца нийсса лоруш хилла стаг дашца сийсазвар а. Цундела стага шен дош лардеш хилла, ура-атталла шен мостагIчуьнга вистхуьлуш а оьзда доцу дош ца долуьйтуш.
ХIокху тIаьххьарчу шерашкахь телевиденехула наха вовшашка эвхьаза, маьттаза хабарш дийцар – иза вайн къоман оьздангаллин бехкамаш гIелбаларан билгало ю. Иштта луьйчара йохайо вайн дайша эзар шерашкахь йина оьздангаллин чIагIонаш, оьздангаллин керташ.
Адаман дахаран мах Iаламат беза хилла нохчашна, нагахь ца хууш цхьаьннан карах стаг велча, и стаг витийта, и волчаьрга дехар дан масийтта юьртара нах вовшахкхеташ хилла. Коьртара куйнаш а дохий, гора а хIуьттий, дехарш деш хилла цара, и стаг витахьара бохуш. Ткъа шена тIехь чIир йолу стаг, марчо юккъе а хьарчавой, барми тIе а вуьллий, валош хилла цига. «ХIара стаг шегара даьллачунна дохковаьлла, кхидIа дуьненан марзонаш йоцуш, велча санна ву, са чохь велахь а, цундела паргIатваккха хIара», – бохург ду иза. Нагахь и стаг вуьтуш хилча, чIирхоша цаьргара маха эца тарлуш хилла — 70 я 63 етт, я оцу даьхнин хьесапехь ахча, деши.
Стеган дахаран мах оццул беза хилар бусалба динца нийса догIуш ду. Къуръан чохь аьлла ду, цхьа маьрша стаг вийначунна, дуьненчохь мел долу адам дийча санна, къа ду аьлла.
Ткъа нохчийн халкъан илли тIехь стаг кхалхар дуьне дохарца дуьстина:
Дуьне духур ду аьлча,
Суна ма моьттура
И сийна стигланаш, кеглуш,
ТIейоьлхур ю.
Дуьне дохар хиллийца
Дагна дукха везначу
Накъостах ва ваьлла,
Хьо цхьалха ва висар.
Стагаца болу лерам цхьамма бохийча, цунна дечу таIзарийн система дика билгалйина хилла вайнехан. Масала, дашца стаг сийсазвича, цунна лерина таIзар я, маслаIат деш хилча, бала беза там билгалбаьккхина хилла. Нагахь тIара тоьхнехь, цунна шен там хилла. ХIусам эвхьаза яьккхинехь (масала, ша хьошалла лелочу хIусамерчу йоIана тIехьаьвзина, и. дI. кх. а), тIера хеча йоккхуш хилла. Изза деш, я чов еш, я вуьйш хилла зудчух куьйгаш тоьхча, я и сийсаз йича.
Зударшца доьзна хIума Iаламат лерина а, чIогIа а лелош хилла нохчаша. Цхьана зудчунна дуьхьал ши боьрша стаг вуьйш хилла. Оццул деза хетта вайн дайшна зудчун дахар а, цуьнан сий а. Хетарехь, иза, цкъа делахь, зуда экама а, боьршачу стагана хьалха гIорасиз а, цунна бехке а хиларна а; шолгIа делахь, зуда — иза нана ю я хинйолу нана ю, ткъа ненан сий дайар — иза даккхийчарах зулам ду.
Стеган сий дар, ларар, цуьнан дахарна тIе куьг кховдо йиш цахилар — иза ю нохчийн къоман оьздангаллин мехаллех уггаре коьртаниг.
Нохчийн къоман философехь йоккха меттиг дIалоцу «сий» бохучу кхетамо. «Сий» — оцу дашехь вайна «са», «цIий» бохучу дешнийн чулацам а, церан аьзнаш а хеза. Бакъ а долуш, «сий» стеган сица а, цIийца а доьзна ду. «Сий» — иза стагана деза хета, дохо я кхечуьнга дохадайта йиш йоцу, цо ша шен лаамехь тIелаьцна оьздангаллин декхарш а, уьш хаддаза кхочушдеш IаIийна дикчу гIуллакхийн мохь а, гонахарчу наха церан мах хадош шен дIаяхна дика цIе а, и бахьанехь нахана юккъехь корта айбина дIалела юьхькIайн а хилар ду.
«Сийдоцу стаг» — вай билгалъяьхна и агIонаш (оьздангаллин декхарш, дикчу гIуллакхийн мохь, дика цIе, кIайн юьхь) йоцу стаг бохург ду. «Сийдоцу» билгалдош уггаре лахара, вуон мах хадош олуш ду. Масала, юрт йохо баьхкинчу мостагIех лаьцна иштта боху цхьана халкъан иллехь:
Човхабер вай, кIентий,
Иэхь дайна мостагIий.
ХIаллакбер вай, кIентий,
Сий доцу мостагIий!
Стеган сий дайа гIортар (дечуьнца я дашца) и стаг верал дайн ца хетта нохчашна. Дукха хьолахь кхечун сий дайа гIортар и стаг верца, цIийца дIанисдеш а хилла. Ткъа шен сий а, шен ворхIе дена, ворхI тIаьхьенна хьалха жоьпалла а долу стаг кхечун сий дайа гIуртур а вац. ХIунда аьлча, кхечун сий а дойуш, сийлахь хила йиш йоцу дела. Боккъал дерг аьлча, цхьаьннан а таро а яц кхечун сий дайа, и дан гIерташ цо дойург шен сий ду.
«Стеган сий» бохучу кхетамна гонаха ю кхийолу оьздангаллин синмехаллаш а.
Уггар хьалха кхузахь хьахо йогIу стеган маршо. И мехалла нохчашна уггар а коьрта хилар гойту вайн нохчийн вовшашка салам далар иштта дIадолалуш хиларо:
«Маршалла ду хьоьга!» — олу стага ша дIа вистхуьлуш.
«Делера маршалла хуьлда хьуна!» — цуьнга жоп ло вукхара.
«Марша вогIийла!» — олу хьеше.
«Марша Iойла!» — стаг дIавоьдуш, буха буьсучаьрга.
«Марша гIойла!» — жоп хеза дуьхьал.
Оцу гIиллакхо гойту могашаллел а (оьрсаша, масала, «здравствуйте» олу), машарал а, кхечу диканал а ша шен лаамехь, коьртамукъа, маьрша хилар нохчийн стагана деза хетта хилар.
Амма маршо — иза стага шена луъург лелор дац. Маршо — иза стага, цхьамма а ницкъ беш а воцуш, шен лаамехь оьздангаллин бехкамийн гурахь ша латтавар ду. Стаг диканиг дан паргIат хилар — иза ю маршонан билгало. Зуламаш дан маьрша хилар — иза къоман оьздангалла йохор ду.
Стеган маршо — ша санна, шена уллора стаг а маьрша вуйла хаар, цуьнан маршо ларъяр ду.
Бакъду, юьззина маршо стеган хила йиш а яц. ХIунда аьлча, стаг дуьненчу валарца тайп-тайпанчу низамийн (Iаламан, хенан, валаран, юкъараллин, доьзалан…) гурашкахь хуьлу: цунна лаахь а, ца лаахь а, оцу низамийн Iедална кIелхьара иза вала а лур вац; уьш (и хьелаш) стагах доьзна хIума данне а доцуш я кIезиг долуш, Дала кхоьллина ду. Масала, стагана мел ца лаахь а, зама яларца иза къан а ло, шен хан кхаьчча иза дIа а кхелха…
Цундела маршо — иза стагана и хьелаш а (Дала кхоьллинарш а, вуьшта адамаша шаьш юкъадаьхнарш а), цаьрга хьаьжжина шен декхарш а довзар, уьш шена тIелацар а ду. Шен кхетам кхиъна хиларе хьаьжжина хуьлу стага тIелоцучу декхарийн гуо — ша-шена, шен доьзална, юьртана, махкана хьалха декхарш.
Шена тIехь цхьа а декхарш ца гар — иза, маршо йоцуш, цуьнан бIостанехьа болу кхетам бу. Шен дегIан лаамийн гуо ма-хуьллу гатбеш, сица маьрша хилар — иза ю бакъйолчу маршонан кхин а цхьа агIо. Ткъа сица маьрша дукхахболу нохчий гуттар а хилла, дахаран хьелаш мел чолхе девлча а, ура-атталла цIера даьхна, массо а бакъонех хадийна, хийрачу махкахь хан токхуш а:
«…Цхьа къам дара, ницкъ баран психологина къар ца луш, — къаьсттина адамаш я къийсамхой боцуш, дийнна къам. Уьш нохчий бара… Цхьа а нохчо цхьанххьа а, цкъа а хьаькамна товриг дан я цунна ша дукхавезийта гIерташ вацара, амма массо а хенахь цунна хьалха курра я даррехь цабезам гойтуш вара». (А. Солженицын. «Архипелаг ГУЛАГ»).
Маршо — адамашна Дала, хIаваъ, хи, малх санна, елла ю дуьненчу довллушехь, — шена Iамалъян, оьзда ваха, лаьтта тIехь Дика, Серло алсамъяккха. Маршо стагера дIаяккха гIертар Iаламат доккха зулам ду; и ца хилча стеган дахар дуьззина, цуьнан сина кхачо еш, хьаам беш хила йиш а яц. Цундела хилла вайнехан бIешерашкахь латточу къийсамашкахь коьрта лехам — Маршо, ткъа цуьнга кхача йиш яцахь, — Iожалла. (Кхузара схьа бу «Маршо, я Iожалла!» боху кхайкхам а). Амма и ца хилла, шен Iалашоне ца кхачахь, дийнна халкъ хIаллакьхилла дIадала деза бохург. Iожалла – иза халкъо шен гIиллакхаш, шен оьздангаллин сурт-сибат, къилбанаш, мотт хийцар а ю, оцу халкъах девлла адамаш даха дисахь а. Ткъа маршонехьа къуьйсуш, шен дахар ца кхоор — иза хIорамма ша-ша беш къастам хилла, и къастам бан я ца бан стаг маьрша а хилла.
Кхузахь Iаламат мехала ду аьлла хета има диллинчу нахана маршо — иза уггар хьалха Далла Iамал ян, цIена дин лело маьрша хилар билгалдаккхар.
Маршо — иза философски кхетам хилла ца Iаш, исторически кхетам а бу. Нагахь Шайх Мансуран заманахь нохчаша ларйинарг шайн мехкан маршо хиллехь, советан Iедал долчу заманахь цара лехнарг шайн а, шайн доьзалийн а чоьхьарчу дахаран маршо яра. Кхин йоккхачу паргIатоне кхача исторически хьелаш дацара хIетахь.
Маршо — иза психологически кхетам а бу. Стаг набахти чохь валлахь а, шен сица маьрша хир ву, иштта хила цуьнан иман а, хьекъал а тоахь. И шиъ дацахь, мел паргIатонехь вахахь а, стаг шен сица маьрша хир вац. Дукхахболу нохчий гуттар а хилла сица маьрша. И синмаршо ю лакхахь вай хьахийначу оьрсийн яздархочунна нохчашкахь гинарг а.
Вайн къоман дахаран коьртачарах цхьа лехам нийсо хилла. Харцлуьйш волчу шен гергарчу стагехьа гIо даккхар – иза иэхь хилла. Мелхуо а, харцлуьйш волу стаг сацош хилла, шен волчуьнга дIа а хьевеш. Иза кхетавой, човхавой а сацош хилла, ца сецча вуьйш меттиг а нисъелла. ДIахьеван верас воцу стаг хила йиш яц аьлла хетта нохчашна. Цундела кхолладелча санна хета, тахана вайна беламе долу: «Гитлер, шен волчуьнга дIа а хьевина, сацавайта веза», – боху алар.
ДIаяханчу заманахь оьздачу наха девнехь а ларъеш хилла нийсо. Иштта, боккъал а хилла хIума ду халкъалахь дуьйцуш дисина. Цкъа цхьана жимчу шина стеган дов даьлла хилла. И шиъ шайн юкъаметтиг латарца къасто юьстахваьлла. Амма цхьаьнгахь шаьлта ца хилла. ТIаккха шаьлта йолчо, довхочунна ша чов йича, иза цуьнга дIаелла: «ХIан, хIинца ахь тоха», – олуш. Схьа а эцна, кхунна тоха а тоьхна, шаьлта юхакховдийна вукхо. Иштта, вовшашка а кхийдош, и цхьа шаьлта йиттина цу шимма, чIогIа эшна, шаьш лаьтта вожжалц. Царах цхьаъ кхелхина, важа ваха висна (шаьлтанан да). Кхелхинчуьн гергарчара чIир йитина цунна, девнехь цо и нийсо лелийна аьлла.
«Нийсо шина вешина юккъехь а хила еза», — чIагIдо халкъан кицано. Нагахь шен нийсо ларъян аьтто боцуш, харцонан ницкъ тоьлла хьал хIоттарх, иза гуттаренна а хила дезаш санна тIелоцуш ца хилла нохчочо. Шен нийсо меттахIоттор цо цхьана ханна дIатоттуш хилла, шен аьтто баллалц. Сихлуш а ца хилла, вицлуш а ца хилла. Собар деш хилла.
Ткъа собар — иза вайн къомо уггаре а чIогIа леринчу гIиллакхех цхьаъ хилла.
Мацах цхьа стаг веъна хилла боху, Таймин Биболат волчу. Хьо чIогIа майра стаг ву аьлла хезна шена, хIинца шех лата веза хьо, аьлла цо. Амма Таймин Биболата, цу сонтачу стагана чу ца гIоьрташ, собар дина, собар дарца ойла а йина, цунна дуьхьал дала деза жоп а карийна цунна. Ша майралла къовсуш вац, гIиллакх къовсуш ву, аьлла Таймин Биболата, цу тIе ша чIогIа кхоьруш стаг а ву. «И бохург хIун ду? Оццул нахана юккъехь цIе яхана стаг хьанах кхоьрур ву?..» — цецваьлла майралла къовса веънарг. «Со гуттар а юьхьIаьржонах, сайгара цхьа ледарло яларх кхийрина… Майралла соьца ма къовсалахь», — аьлла, и сонта стаг дIахьажийна Таймин Биболата.
«Сихалло са даьккхина, собаро лам баьккхина», — иштта боху халкъан хьекъало.
И мехалла вайн къоман кхетамехь чIагIъялар, хетарехь, доьзна ду бусалба дин вайнахана юккъехь чIагIдаларца. Дала Къуръан чохь аьлла, Ша собар динчуьнгахьа ву. Собар — шена тIекхаьчначу муьлххачу бохамна, гIелонна, воьхна ца хьийзаш, сихаллехь, ойла яр доцуш цхьаъ ца деш сацавала, хиллачух нийса кхета а, маьIна дан а хьекъал кхачар ду.
Собаран барам тайп-тайпана хуьлу. Поэта Сулейманов Ахьмада олура, къонах собар кхачийна хилча а, собар карош хила веза.
Оцу тайпанчу собаран доккха масал ду Зандакъарчу ГIеза-Хьаьжас динарг. Зуда ялийначу шолгIачу дийнахь кIант вийна ГIеза-Хьаьжин. Юьртарчу кегийчу наха лаьцна схьавалийна зулам динарг, ГIеза-Хьаьжина хьалха дIахIоттийна, хIун диэ шаьш кхунна аьлла.
«ХIун бахьана дара ахь шен кIант веран?» — хаьттина ГIеза-Хьаьжас. Зуламхо дуьхьалваьлла и ца дуьйцуш. Эххар а ГIеза-Хьаьжа Iанне а ца Iийча, дийцина цо бахьана. «Хьан кIанта ялийна йоI езаш вара ша. И йоI а яра иштта шега безам болуш а, маре ян реза а. Амма йоьIан дас-нанас, цунна ца луъушехь, хьан кIанте елира иза; елира хьо бахьанехь, хьан, эвлаяан, кIант ву аьлла. И ца лалуш вийна ша хьан кIант».
Делан дуьхьа шен кIентан чIир а юьтий, ялийначу шолгIачу дийнахь кIантах йиснарг шен чIирхочуьнга дIа а лой, цу шиннан мах а бой, шена уьйтIа ваьлча гуччохь цаьршинна цIенош а дойтий, и шиъ царна чохь ша дуьненчуьра дIаваллалц даха дуьту ГIеза-Хьаьжас.
Оцу цхьана гIуллакхо а гойту Зандакъара ГIеза-Хьаьжа бакъ эвлаяъ а, цуьнан иман чIогIа а хилар. Цундела халкъалахь «шайтIанан букъ кагбина Зандакъара ГIеза-Хьаьжа» аьлла цIе дIаяхна цуьнан.
ГIеза-Хьаьжас динчун маьIна дан гIоьртича билгалдолу:
— собар доза доцуш хилар; кхидIа сатоха ца оьшу аьлла меттиг тIекхаьчча а, шегахь собар лохуш а, и карош а стаг хила везар;
— ГIеза-Хьаьжин собар ийман чIогIа долчу стеган бен хила йиш йоцчу барамехь хилар. Дала Къуръан чохь «Ша собар динчуьнгахьа ву» бохучу дешнаша гIо дина ГIеза-Хьаьжина оццул доккха собар шегахь каро;
— тахана шен лаамо бохург а дина, зуламхочух дог Iаборал дукха Делехьара шена хинйолу ял езна устазана;
— и зулам бакъ а хетта гечдина дац ГIеза-Хьаьжас зуламхочунна. Цунна кхиэл яр дерриге хIума гуш а, хууш а волчу, Лаккхарчу Нийсонан да волчу Делехь дитина цо; ткъа шена Делера ял а лехна цо, шен доза доцчу собарца.
И тайпа тамашийна хIума сихха даьржаш хилла Нохчийчохь, иза доккха масал а хилла дов дерзон а, собарца шена ял яккха а луучунна. Цу тайпанчух лаьцна дийцира шен цхьана статья тIехь яздархочо Атсаламов Идриса:
«…Иштта, цкъа девнехь цхьаьннан карах велла хилла доьналла хиларна гIараваьлла волчу ворхI вешех цхьаъ. Хетарехь, дов даларан бехк веллачун хилла.
Тезет дIадирзина кхозлагIчу дийнахь веллачун ялх ваша вехачу керта дукха адамаш гулделла, сов хьалхе Iуьйранна.
Вежарех воккханиг, шен кертахь гулделла адамаш ма-гиннехь, хьем ца беш царна дуьхьал вахана. ВогIуш лаьтташехь: «Iуьйре дика хуьлда шун, сий долу хьеший. Шун мачин айрин меха вацара-кх со, шу хIунда Iа горхIиттина? Доьху ас шуьга, сихонца гIовтта. Со теша, томехь доцу дехар дийр дац аш. Муьлхха а шун лаам кхочушхилла бу», — аьлла цо.
Воккхачунна улло дIахIиттина вуьйш вежарий а.
ТIаккха вистхилла дехарна хьалха верг:
— Кхин цкъа а оха хьоьга кадам бо хьан вешех. Шун дегнех кхета тхо. Iийжаш ду уьш. Хеназа велларг Дала декъала войла. Беркате дахар тIаьхьенан хуьлда. Тхан дехар хала дац. Iадатехь лелларг ду. ХIун бехк бу берийн — бодашкахь доьлхучеран? ХIун бехк бу нанойн — кораш а Iарждина, дезарш а дитина, ладоьгIучеран? Доьху-кха оха хьоьга, лураллин беза мохь битахьа цхьанна, декъаза кхаж шена баьллачунна. Куьг бехке боцурш маьрша бита.
Вистхилла вежарех воккхах верг тIаккха:
— Шун Дала сий дойла, къонахий, къаной. Шу дахккал, аш деххал доккха а дацара-кх аш деъна дехар. Делахь а оццул тхан сий дина, оьздангалла ларйина шу керта даьхкина. Оьшуш хилча шун дуьхьа тхох хIора а лийр вара. Тхан ваша велла-кх, Iожаллин кхаж баьлла. Девнехь шимма вовшашна чевнаш йина. Вешина доьгIна хилла-кх царах вала. Тхан чIирхо зуламан охIла цахилар а хууш ду тхуна. Ткъа дов дов ма ду. Аьлла ду-кх вайн дайша — дов кIалд-даьтта дац. Ткъа шу, кхуза гулделларш, сий долу къонахий, шун дуьхьа, хIора а нохчочун нанас шен кIант техкош Iенийначу бIаьрхийн дуьхьа, вай кхоьллинчу а, кхалхо дезачу а АллахIан а дуьхьа дош лур ду шуна. Хьем хилахь а доьху, кхуза схьавалаве тхан чIирхо а…
Геланчаша лурвоьлларг барми тIехь сихонца кхачийна схьа. Вежарех воккхачо кхайкхина шайн нене:
— Нана, схьайолахьа. Ахь хьайниг санна, цхьана нанас аганахь техкийна и Iуьллург а ву-кх. Цуьнан нана елхарх, хьан йоьлийла дац-кха. Веллачунна метта кIант вехьа цунах. Эхартахь цхьаъ а, дуьненахь ворхI а хир ву хьан хIинца. КъинтIера ялахьа, и мара а воллий, доьхна дог къовлахьа, доьналлин шад бай.
— ХIай нах, — аьлла цо кхин тIе а, — шух девлла дуьненахь лелийла дац-кха тхан. Шун дуьхьа вити оха лурвоьлларг хьалха…» («Даймохк» газет. 1993, 17 июнь).
Амма дуккха а нислуш хилла цул а атта дIадерзо аьтту болу дов дIадерззол собар доцуш, тIебаьхкинчу дехаран дайн а, цаьрца цхьаьна баьхкинчу дуккхаъчу нехан а юьхь ца еш, жоьпан дай боьхна хьийзаш меттигаш а. Царах цхьаъ ялайо оццу авторо шен билгалъяьккхинчу статья тIехь:
«…Кхузткъе итт шо а сов хьалха лаьмнийн ярташкахь цхьаьннан карах, ца хууш пел бахна хIоъ а кхетта, жима стаг вийна. Дуккха а нах, гонахарчу ярташкара а тIехь, гул а белла, веллачу стеган да волчу керта бахна, дехар эцна. Дехар дала дезаш волу стаг, шаьш догIийла хиъча, цIера валарна а кхерабелла, цуьнга дIахаийтина хIума а доцуш, дукха Iуьйранна сахуьлучу хенахь бахна уьйтIахь а, кертахь а гораэгна хилла дукха адамаш, керт а, урам а дIалаьцна. Ирахь лаьтташ, дехарна хьалхаваьлла Iабдул-Хьалим-молла воцург, цхьа а ца хилла.
Сахуьлуш корах арахьаьжча, гулделла шен кертахь дукха адамаш гина чохь волчу хIусамдена. И сурт шена гича, тIеюха ца кхуьуш мачаш а туьйдина, кетар тIе а ийзош, араиккхина дехар дала дезарг. Дукха реза воцуш, оьгIазвахна, гулбеллачарна яппарш еш схьахьаьддачу цо, салам-маршалла хаттар доцуш, кIоршаме хабар долийна:
— Хаьттина-аьлла хIума доцуш, сан керта шу хIунда даьхкина? Шуьга хьан кхайкхина? ДIадовла сан кертара. Сан гIуллакх дац шуьца…
Иштта карзахваьлла иза хьаьвзича, дехарна хьалхаваьлла Iабдул-Хьалим воха а воьхна, дош кара а ца догIуш, сацавелла.
Оццу хенахь цунна уллохь горахIоьттина лаьтта Iума-Хьаьжин Исраил, хьала а гIеттина, тIевахна, карзахе хьийзарг къевллина мара а воьллина, вистхилла:
— Во, хьенех! Тхо-м хьо волчу тойне ца догIурий, хьоьга хьалххе хаам бан. ДогIийла хиъча, хьо тхайх хьулваларна кхоьруш, дуьхьал ца варна кхоьруш, тхайн дехаре ахь ладогIа лууш, ладоьгIча тхох кхетаре дог дохуш дай оха динарг-м. Хьо лоруш, хьан сий деш лелий тхо-м. Собаре хилахьа. ДIахьажахьа хьайна хьалха гораэгначу нахе. ЛадогIахьа хьайга дехарца кхойкхучу церан дегнашка.
Оццу юкъана вохар дIа а даьлла, меттавеъначу Iабдул-Хьалима къамел шега эцна. Ма-дарра цо динчу къамелан чулацам суна ца бевза. Амма цу къамелан герггарчу хьесапехь маьIна декъазчу адамийн кхолламех, зуламийн эрчаллех, къоман оьздачу гIиллакхех, къонахчун собарх, барт-яхь йолчеран ницкъах, шен диканах-вонах вала йиш цахиларх, иштта дIа кху чолхечу дахаран амалех-битамех хилла хилар цIена бакъду.
Делахь а къора хилла дехарна дуьхьал хIоьттинарг. Дечу къамелана хьере хилла, дехаршна шовкъаш оьхуш, гораэгна нах тергалбеш ца хилла цо. Лацаделла долу догIмаш хьала ца нисдеш, делкъенга бевлла нах…
Бакъонца-нийсонца шега дечу дехарна дала жоп доцург диканна дуьхьал дика а, вонна дуьхьал вон а дан къонах ца лерина вайнаха.
Оццул долу адам горахIоьттина, нахалахь цIе йоккхуш мел болчу наха шега доьхуш, ца хууш ларамза даьллачунна гечде бахар дуьхьаларчо тергал ца деш дитича, хьалхаваьлла горахIиттинчу нахана юкъара къаьстина, ханна дукха воккха вацахь а, нахалахь цIе йоккхуш вевзаш волу Айдамаран Ризван. «ХIа-хIа, нах, — аьлла цо. — ЛадогIалаш соьга! Деза а, сийлахь а мел долчу хIуманан а дуьхьа, ларамза шен карах стаг веллачунна гечдар дехар вайн жоп доцуш диси. ДIахоийла шуна тахана хIокху халкъана дехарна дала жоп доцчу кху стагехьара цхьа а тайпа кхерам цахилар. ХIара къонах вац, кхуо стаг а вуьйр вац, хIара шена неIалт хиларг ву. ХьалагIовтта, дIадоьлху вай».
Собарца йоьзна ю майралла а. И амал наггахь а, шен меттехь а гучуяккха езаш хилла. КхидIа собар дича, гIуллакх оьздангаллин гурара дIа а даьлла, осалалла тулуш хилча, и ца хилийта оьшу гIуллакхаш дан доьналла хилар ю майралла. Цкъа хьалха собарца долчу хьолера кIелхьаравала гечо а ца лохуш, девнна тIегIертар, хиндолчун ойла а ца еш, тIамца чугIертар, майралла йоцуш, сонталла ю. Вайнаха стагана тIехь доккха сакхат лоруш а хилла иза. Майраллиний, сонталлиний юккъера башхалла, хетарехь, иштта ю: майралла — иза нийсо меттахIотто, оьздангалла ларъян оьшург дан кийча хилар; ткъа сонталла — зулам дIадоло кийча хилар.
Собар боху дош а, цуьнан дуьззина долу маьIна а вайн къоман синкхетамехь чIагIделла бусалба дин вайнахана юкъахь даржарца. Ткъа «яхь» боху синмехалла вайн къоман амалехь цул хьалха дуьйна а хиллачух тера ду, цу тIе вайнехан синкультурин башхалла гойтуш ша-тайпа гIиллакх а ду иза.
Нохчийн къоман турпалаллин иллеш, дукха хьолахь, хIокху я кхарах терра чулацам болчу дешнашца чекхдовлу:
Нанас дена ма волда яхь йоцу ва кIанат,
И вича ма кхиа цу дийнан делкъалца;
Нанас дена ма волда тешам боцу ва кIанат,
И вича ма кхиа яра дуьне ва даа!
Яхь йоцчу ва кIантал яхь йолу йоI тоьлу,
Ма дала вай, кIентий, бохуриг ца хуьлуш,
Ма дала вай, кIентий, вовшех безам ва байна!
Вайн дахар хуьлда-кха нийсачу бартаца,
Хьоькхучу ва мохо цабезам дIакхоьхьуш,
Хьоькхучу ва мохо безам тIе ва кхоьхьуш!
Яхь йоцчу ва кIантал торгIал етт ма тоьлу,
Тешам боцчу ва кIантал бордах етт ма тоьлу.
ХIун маьIна леладо оццул чIогIа вайн нохчийн кхетамехь дехачу «яхь» дашо. Хетарехь, яхь — иза гуттар а дикачу гIуллакхаш тIехь, амалшкахь (комаьршаллехь, майраллехь, и. дI. кх. а) кхечул, шена гонахарчу нахал оьшуш ца хила гIерташ, мелхо а царал тола гIерташ хилар ду. Оцу хьолехь стаг ша хIума хаъал хилчхьана велла дIаваллалц хуьлуш хилла. Хийла даккхий хьуьнарш гойтуш, хийла шега лалур яц аьлла халонаш ловш хилла стага, гонахарчу нахаца я билггал волчу цхьана стагаца йохье а волий. Стага яхь лелош верг цуьнан заманхо хила а тарло, я цкъа мацах ваьхна махкахь а цIе яхна стаг хила а мега.
Нохчийн маттахь олуш ду «оьзда яхь» боху дешнаш. Иза дикачу гIуллакхашца кхечул тола гIертахь а, и дархьама лелориг оьздангаллин хоршахь долуш, нагахь ша эшахь а, шел тоьллачун кхиамех воккхаве а, цунна мукIарло дан а, иза цуьнца декъалван а ницкъ кхочучу стеган яхь ю. Иштта яхь ю вайнаха иллешкахь юьйцуш а, хестош а.
Масала, схьаоьцур вай «ГIебартойн Курсолтин илли». Цу тIехь дуьйцу ша волчу хьошалгIа веъначу шен доттагIчун ГIебартойн Курсолтин «сирла бIаьрг тIехь сецна» Дадин хаза йоI, шена сил а дукха иза езаш хилар лачкъадой, Жерочун жимчу кIанта хьешана тIаьхьахIоттаярх лаьцна. Амма цIа кхаьчча, Нохчийчуьра далийна нускал гIийла гича, хаттаршка ваьлла Курсолта тIаьхьакхуьу дерригенна а. ТIаккха цо, нохчийн кIантаца оьздачу йохье а волий, Нохчийчу юхаялайо Жерочун жимчу кIанта шена ялон лерина йолу Дадин хаза йоI. Юхаялайо, шен безамах догу дог гIиллакхан, оьздангаллин гурахь а сацадой. ТIаккха цуьнца йохье ваьллачу Жерочун жимчу кIанта далийначу буссехь, шех бехк боцу бахьана а хилла, дIадахна Курсолтин кIайн нускал духадаладо.
Ишттачух олу оьзда яхь.
Цуьнан кхин а тамашийна масал карадо Iилманчас Джамбеков ШаIранис дIаяздинчу ширчу дийцарехь.
Мацах цкъа ламчохь цхьа гIиллакх хилла, шара чохь масехазза массо а юкъ йихкинчу стаге цхьана лома буьххье кхойкхуш, шен герзаца, динца, сатоссучу заманахь. Уггар а тIаьхьависинчун корта боккхуш хилла, махкана цхьа бохам тIекхаьчча а изза дийр ду цо олий. Цкъа цхьана Iуьйранна иштта кхайкхича, уггаре а тIаьхьависинчу цхьана жимчу стаге хаьттина къаноша, хьуо тIаьхьависаран бахьана дийцахьа хьуо веле хьалха аьлла. Вукхо жоп делла:: «Сийсара зуда ялийнера ас. Цундела шен хеннахь новкъа валар ца хилла хьевелла со…» «Дан хIума дац, дайн Iедал кхочушдаза ца довлу тхо», — аьлла къаноша. Амма кхиэл кхочушйина уьш бовлале, цул тIаьхьависина бере кхаьчна цига. Цундела цуьнан баьлла валаран кхаж, цул хьалха виэн кечвинарг кIелхьара а волуш.
Цуьнга а хаьттина къаноша тIаьхьависаран бахьана. Вукхо жоп деллера: «Сийсара тIехьийза йоI маре яханера сан. Иза яхана кIант кхуза ван хьеваларна кхоьруш лома бухехь лаьттара со, хьалххе схьа а веъна… Суна ца лаьара и йоI сел хьалхе дог доьхна юьсийла… Ткъа со кийча ву шун кхиэлана».
Оцу кIентан дешнаша цецбаьхна къаной дуккха а Iийна хилларг дуьйцуш. Эххар а сацам тIеэцна цара: «ХIара тайпа яхь йолу, цIена кIентий вайна юккъехь мел бу, вайна кхераме вац цхьа а мостагIа. Цундела дайн шира Iедал тахана дуьйна вайна юккъера дIадоккху вай…».
Теша хала долуш, доккха хьуьнар а, оьзда яхь а ю оцу тIаьххьарчу кIанта гайтинарг. Коьрта дац и хIума дахарехь хилла я ца хилла бохург. Коьрта и тайпа оьздангаллех, серлонах, къинхетамах дуьззина дийцарш вайн халкъо кхоллар ду. Цо а гойту вайн къоман дукхахдолу адамаш хьалха заманахь дуьйна гуттар а сирлачуьнга кхийдаш хиллий, цуьнан дахаран къилбанаш синкхетаман лекхалле хьовсийна хиллий.
Вай юьйцучу оьздачу йохьаца цхьаьна, вайнахана юкъахь еха харц яхь а. Иза стага, нахаца йохье а волий, цара олучу дашах кхера а лой, нийса доцург а, зулам а дар ду. И тайпа харц яхь дика гайтина Бадуев СаIидан «Баудди» дийцарехь. Цу тIерачу турпалхочо, хьекъал доцчу шен накъостаца йохье а волий, мелла а волуш шен багара даьлла дош кхочуш ца дича, наха стаг вац эр ду шена аьлла, ша керла ялийна зуда юьту, цхьа а бехк а, гуьнахь а доцуш. И бахьанехь хIаллак а хуьлу Кулсам, цхьа буьйса яккха а чохь а ца юьтуш, дорце, бодане, шелоне шен майрачо ара а йоккхий. (Нохчийчохь деха дуккха а харц гIиллакхаш довза таро ю и дийцар теллича. Цундела иза хIокху декъан чаккхенехь даладо оха.).
Харц яхь бахьанехь, наха цхьамма тIехтохам бича, нахах эхь хетий, мацах цхьаьннан карах цхьаъ веллера олий, тухий, куьгбехке воцу, маьрша стаг вуьйш меттигаш а нисло вайн дахарехь. Амма нахах эхь а хетта, и зулам дале хьалха Делах эхь хета деза: Дала доьхкуш ма ду бехк боцуш зуда йитар, я куьгбехке воцу стаг чIирана виэр.
Харц йохьан къеггина долу масал дара масех шо хьалха цхьана дикчу гIуллакхна ахчанаш тасийта вовшахтоьхначу телемарафонехь хилларг. Дика дIадоьдуш дара сагIийна хIума ялар, нах вовшашца йохье а буьйлуш. Ехха рагI хIоьттинера ахча чу тосучу яьшки тIекхача гIертачу нехан. Амма телетрансляци чекх а яьлла, камераш болх бечуьра севцча, и рагI, хила а ца хилча санна, дIасаелира. Шаьш махкана гойтуш хилча ахча дала реза хилларш, и «гуш доцу» сагIа дала лаам болуш бацара.
Харц йохьана уллохь ю хьагI. Иза а къовсавалар ду, ша къовсавеллачунна вуон болх хила лаарца къовсавалар: иза шел тоьлча, и лан оьздангалла йоцуш, цунна тешнабехк бан а, харц цIе кхолла а, хIуъу дан а кийча а волуш. Гуш ду иза стеган амалехь Iаламат доккха сакхат а, доккха къа а хилар. Делан Элчас — Делера салам-маршалла хуьлда цунна — аьлла: «ХьогIо ягайо шун Iамалш».
Кху дуьненахь дуьххьара хьагI гучуялар Къабила шен ваша ХIабил верца хилла. Цо ца лайна ХIабилан сагIа Дала тIеэцар а, шайн дена иза дукхавезар а. Ойла цIан а йина, нисваларан метта, цо шен дог дIало вешица йолчу хьогIана. ХIетахь дуьйна адамашна юкъахь даккхийчу зуламийн бахьана хилла еха хьагI.
«Яхь», «хьагI» боху кхетамаш, дуьхь-дуьхьалара маьIна долуш белахь а, мелла а вовшашца зIе йолуш а бу. Цу шиннан а бухахь — къовсавалар ду. Цундела стаг гуттар а сема хила веза шен яхь хьогIе ца йоьрзуьйтуш, шен лаамера шайтIанан лааме ца волуш (ткъа хьагI — шайтIанан лаам бу). Коьрта долчунна, и ца хилийта лоцуш хилла хьалха къонахаша шайна оьздангаллин хехой.
Бакъ а долуш, яхь вайн къоман дахарехь кхетош-кхиоран мехала гIуллакх кхочушдеш хилла, къаьсттина вайнаха бусалба дин тIеэцале хьалха. Иза къоман дахаран диканан-вуонан терза вуонехьа ца тоIуьйтуш, гуттар а дика агIо еза лоттуьйтуш, ца хилча йиш йоцу хIума а хилла.
Амма бусалба дин кIоргга довзарца, бакъболу бусалба нах алсамбовларца, кхечаьрца къовса а велла деш долу диканаш дIадовла декхар ду. Боккъал Делах тешачу стага, цхьаьнцца а къовсам ца хилча а, я цхьанна а ца гича а бен а ца хеташ, Дала шена и тIедиллина долу дела дан деза дика гIуллакхаш. Цо иштта дийр а ду уьш, ша цхьа а стаг воцчу гIайри тIехь нисвелча а, я дика масал эца, шеца йохье вала стаг шайна юкъахь воцчу, харцонна тIаьхьабазабеллачу нахана юккъе нисвелча а.
Иза дац «яхь» боху кхетам вайна юкъара дIабала беза бохург. ХIан-хIа. Яхь Дала де боху дика гIуллакхаш Делан дуьхьа дарехь хила еза, оцу маьIнехь вайна юкъахь лела а еза.
Иштта, цхьанна а гайта а ца гIерташ, я цхьаьнцца а йохье вуьйлуш воцуш, нахана пайде гIуллакхаш деш гIиллакх а хилла вайнехан: некъ боккхуш, тIай туьллуш, шовда тодеш, дитт дугIуш… Оцу тайпанчу гIуллакхах лаьцна дуьйцу поэта Арсанукаев Шайхис шен «Новкъахь» цIе йолчу стихотворени тIехь:
ГIелвелла вогIу со,
Ткъа кийра — хьогалла богу.
ДIахьаьжча:
Къена кхор.
Луьста гIа —
IиндагIа тайна.
Кхура кIел ведар го,
Ткъа генах кхозуш бу чами.
ГIант лаьтта, бохуш соь:
«Схьавола, садаIа хьайна!»
ТIевахна,
Шовданан хи мелла,
Кийра ас Iабий…
«Мила ву техьа и —
ХIоттийнарг кхузахь гIант суна?
Шовдан тIе яхана,
Хи деънарг мила ю техьа?
Масаммо аьлла те,
ТIехволуш,
Баркалла цунна?» —
Ойлане хьоьжу со:
Адам дац гуш кертал дехьа.
Иштта, нахана шайн цIе йовзийта а ца гIерташ, гIуллакхаш дийраш бу ийман а, лаккхара оьздангалла а йолуш.
Вайн къоман оьздангаллехь йоккха меттиг дIалоцу къинхетамо. Адамашца а, ткъа иштта массо а гонахарчу садолчу хIуманца а къинхетаме хилар – стеган уггар а хьалхара декхар ду. Муьлххачу хьолехь стага шегара къизалла гайтар осалалла хилла.
Уггар а къинхетам хила йиш йоцучу меттехь — тIамехь я девнехь, — вовшийн виэн дуьхь-дуьхьал хIоьттинчу хенахь а, шина мостагIчо хадо йиш йоцуш къинхетаман доза хилла — вовшашна шаьлтанаш ца Iиттар. ХIунда аьлча, тоьхна йина чов хала яц, иза ерза а тарло. Ткъа Iоьттина йина чов, цIий чухьовзар бахьанехь, дархочунна тIех лазаме а, дахарна чIогIа кхераме а ю. Цундела вайн къоман оьздангалло дихкина хилла Iуттуш чов яр. «Шаьлта Iуттур яц къотIалгIа вина воцчо», — боху халкъан кицано.
Адамашца болу къинхетам вайн къоман юкъараллехь гучуболуш хилла буоберашца, жоьрахь бисинчу зударшца, ваша воцчу йишица, воI воцчу деца, къеначу нахаца болчу лерамца. Иза вайна дика го нохчийн иллийн чулацам бевзича а: яхь йолчу кIенташа лаьллинчу реманах я кхитайпанчу кIайчу хIонцах доккхахдолу дакъа вай лакхахь хьахийначу гIийлачу нахана луш хилла цара.
Билгалдаккха деза: Делан бакъ дин — дерриге а адамех Дала бина къинхетам бу. «Шу вовшашца къинхетаме хилахь, Ша шуьца къинхетаме хир ву», — боху Дала шен сийлахьчу Къуръан чохь.
Къинхетам боьзна бу кхечу синмехаллица — комаьршаллица. Я кхечу агIор аьлча, комаьршалла — иза стеган къинхетам гучубаларан кепех цхьаъ ю. Ша «комаьрша» боху дош — иза «ка (куьг) дIадаьстина (маьрша дитина)» бохург ду. Шен дерг, буй бина, къайла ца доккхуш, цунах нахана дакъа деш ву боху маьIна ду цу дешан. Стеган комаьршалла уггар хьалха шен чохь а, гергарчарна а, тIаккха лулахошна а гучуйолу. Лулахошца мегаш а, цаьрца комаьрша а хилар Iаламат деза лерина вайн дайша. Цундела кхоьллина цара иштта хьекъале кица: «Уллора лулахо тоьлу генарчу вешел».
Комаьршалла къаьсттина билгалйолу хьешана хIоттийначу шуьнехь. ХIусамден комаьршалла — иза шен ерг хьалха йиллар ю. Ткъа, Мамакаев Мохьмада ма-аллара, «сискалца и муьста берам догцIена ахь хьалха биллахь» тоьар ду… И иштта делахь а, хьаша веъча, шен тIаьххьара уьстагI я бежана йийна а, шен яцахь йолчуьнгара юхалург ехна а, хьешан гIуллакх дан хьажар гIиллакх хилла нохчийн стеган.
Нохчийн хIусаман комаьршаллех кхечу поэта Сулейманов Ахьмада аьлла:
Цу кхерчарчу цIарочул а,
Хьаша вохвеш йовхо луш,
Ю вайнехан комаьршалла,
Ду вайнехан оьзда дош.
Хьаша ларарх а, цуьнан йозаллех а вай кхул тIаьхьарчу декъехь а дуьйцур ду, кхузахь мелла а эр вай. Хьаша нохчаша генара мел хили чIогIа лоруш хилла, кхечу къомах хилча-м муххале а. «Мехкан воцу хьаша», — иштта йоккхуш хилла генара веанчун цIе. Иза ларвар, Iалашвар, цуьнан хьаште хьажар — иза тIевоьссинчу хIусаман ден хилла ца Iаш, оцу ерриг юьртан а гIуллакх хилла. ХIунда аьлча, мехкан воцчу хьешана тIе, лар ца веш, цхьа бохам кхачийтича, ерриге юьртана а иэхь хилла.
Хьешан йозалла гойтуш, цкъа мацах вайн ламчохь хилла хIара бакъдерг. Пхьа хьаьрчина цхьа стаг хилла ламчу веъна. Лорах баьхкина чIирхой тIаьхьакхиъна, цара тIом а бина, и пхьа хьаьрчинарг тIевоьссинчу хIусамден кIант вийна. ХIусамдас аьлла: «Хьаша ларвар шен декхар ду, хIокху сан хьешо вийначунна дуьхьал дIалара шаьш вийна кIант». Иштта чIирах хьалхавитина хIусамдас шен хьаша.
Къаьмнаш къастош доцуш тосуш хилла нохчаша доттагIалла. Иштта, вайн иллешкахь вуьйцу хийла ваша воцу цхьалха кIант шена доттагIа лаца аравалар а, иза кхечу къомах волчу стагана тIевоссар а.
Вай кхузахь хьахийначу «ГIебартойн кIентан илли» тIехь Жерочун жима кIант, ша цхьалха волу дела, шена доттагIа лаца ГIебарта воьду. Цигахь оьздангаллица, къонахаллица цIеяханчу Курсолтина тIе хьо цо ша арадаьккхина гIуллакх. Вукхо тIеоьцу кхуо кховдийна доттагIалла. Шен оцу буса далийна нускал доллушехь, хIара чохь а вуьтий, кхуьнан гIуллакхна ара а волу. Оцу буса Жерочун жима кIант шен майра ву моьттуш чудеъначу цуьнан «кIайчу нускалх» петухуш къаьхка генара хьаша, ткъа ларамза шен цунах хьакхабелла ши пIелг, шаьлта тухий дIа а боккхий, коре охьабуьллу цо. ХIунда аьлча, доттагIалла — иза уггар а хьалха тешам бу. Цундела, ларамза хиллехь а, доттагIчун езарх хьакхавалар а осалалла лору оьздачу нохчочо. И дIанисдеш, ларамза «осалбаьлла», «тешаме ца хилла» ши пIелг а дIахадабо цо…
Тешам бу доттагIаллехь уггаре а чIогIа оьшург а, ца хилча йиш йоцург а. Тешам боцчу доттагIчух кхераме мостагIа хила а йиш ю. Цунах лаьцна дуьйцу поэта Кибиев Мусбека:
Цхьаволчу доттагIчул
Да вийнарг тоьлу, —
Хьоьца шен чIир нисъеш,
ЧIирхо ца воьлу.
Кхиволу доттагIа
Вешел ву гIоле, —
ТIехьа и соьцучохь,
Хьалха и волу.
ХIаъ, бакъволчу доттагIчо тоьпан даьндаргах шен дегIаца ларвийр ву доттагIа. Оццул деза ду доттагIалла. ДоттагIа дел, вешел эвхьаза ву стагана, цу шинга ца дуьйцург (сингаттам, дегалазам) доттагIчуьнга дуьйцур ду цо. «Ваша ваша вац, и хьан доттагIа вацахь», — боху халкъан хьекъало.
Вайн къоман иэсехь бу «дуй биъна доттагIа» боху кхетам. Иза цкъа а къаста йиш йоцу доттагIий бу бохург ду.
Тешаме доттагIа чIагIонан бIов ю баьхна вайнаха. Цунах лаьцна ду халкъан дийцар а. Ша леш шен цхьаъ бен воцчу кIанте весет до дас, хIора шахьарахь цхьацца гIала йогIалахь, олий. Иза кхелхинчул тIаьхьа ойлане хуьлу кIант, шен ден весетан маьIнех ца кхеташ. Оцу кIентан хIусамнанас кхетийна иза: хIора шахьарахь цхьацца гIала йогIа бохург, хьоьга цхьацца доттагIа лаца бохург ма ду.
ДоттагIа кхечу къаьмнашна юкъара лоцуш хиларца доьзна, кхин цхьа вайнехан амал хьахо йогIу кхузахь. Иза кхечу къомах волу, чIир хьаьрчина, я кхитайпана бохам бахьанехь, я дуьххьалдIа нохчийн гIиллакхаш, ламасташ шена герга хетта, я къелла бахьанехь тIевеъна стаг, цунна юьртан юкъарчу лаьттах дакъа а дой, охьахаош хилла. ТIевеъначо шен керла меттиг беркате хилийта, тухий сту а боьй, сагIа доккхуш а хилла.
Иштта веъна стаг юьртахойх цхьамма-шимма, цхьана цIийно я некъино, цуьнан дола дан а, цуьнгара ледарло ялахь жоп дала а тIелоцуш хилла. Хан хене яларца цу тIеэцначу стеган тIаьхье дIауьйш хилла юьртахойх, шаьш тIелаьцначу некъин (гаран, тайпанан) декъашхой а хуьлий. Церан ларам а цара дечу гIуллакхашка, церан оьздангалле хьожжий беш хилла, кхечу къомах схьавалар тидаме а ца оьцуш.
Муьлххачу а къомах волчу стеган оьзда гIиллакхаш, церан доьналла, къонахалла билгалйоккхуш а, хастош а хилла вайнаха. Цунна тоьшалла до нохчийн турпалаллин иллеша. Царна тIехь дикачу агIор хьахийна бу тайп-тайпанчу къаьмнийн: гуьржийн, гIебартойн, гIумкийн, ногIийн… — векалш. Цхьадолчу иллешкахь уьш нохчийн кIентел толош а хуьлу (масала, «Iаьржачу НогIех долчу илли» тIехь), уьш бакъ болуш меттиг хилча.
Оцу дерригено а гойту нохчийн къам (цуьнан хьекъале, оьзда дакъа) ша-шех тоам бина, шена чохь дIакъовладелла доцуш, дерриге а къаьмнашна дIадиллина хилар; цунна коьрта шен къомалла (нохчолла) ца хилла, коьрта адамийн юкъарниг (адамалла) хилла. Нохчолла оцу адамалла бохучу синмехаллин цхьа дакъа хилла.
Нохчочунна шен къоман гIиллакх-оьздангалло тIедожош, цо гуттар а дагахь латтош цхьа дош, цхьа кхетам хилла — Декхар. Декхар — кхузахь вай мел хьахийначу синмехаллийн лехамашна жоп луш ваха, декхар – шен дена, нанна, доьзална, юьртахошна, халкъана хьалха дерг. Ткъа уггаре а коьрта Декхар — Далла хьалха долу Декхар.
И дерриге а Декхарш шена тIехь дуйла хаар — иза стеган иэхь-бехк хилар ду. Иэхь-бехк доцчу стагана массо а шена хьалха декхар хета, ткъа ша цхьанна а декхар ца хета. Гуш ма-хиллара, и кхетам шина дашах лаьтташ бу. Иэхь — иза шен декхар кхочуш ца дича, я цхьа оьзда доцург далийтича, стеган сий дожар ду. Иэхьо йожайо стеган цIе, мах бойу цуьнан дикчу гIуллакхийн, иэхьо стеган синтем бойу, нагахь иза хета иэхь долуш, халкъо ма-аллара, «цIийяла юьхь» йолуш велахь.
Бехк — иза стагана, шен гергарчарна, лулахошна, юьртахошна, халкъана хьалхара декхар ца хиъча, наха олу дош ду. Бехк баккхар — ахь ледарло ялийтарна, я хьайца йолу дегайовхо бакъ ца ярна юьхь яккхар ду. Амма иза кхиэл яц, я сардам а бац, бехк царал мелла а байн мах бу стеган хадош, оьздангаллин гIуда а ду цунна тухуш; цо шен декхарш кхочуш а дина, шена тIедоьжна и гIуда дIатакхаре, ша бахьанехь кхечунна хилла вас дIаяккхаре сатийсам а бу.
Билгалдаккха деза, вай кхузахь мел йийцина синмехаллаш цхьаъ вовшашца йоьзна хилар, цхьаъ йоцуш важа хила йиш йоцуш. Масала, сий доцучу стеган иэхь-бехк хила йиш яц, иэхь-бехк доцчун тешам хир бац, тешам боцчохь доттагIалла хила йиш яц, доттагIалла лелалуш воцчуьнгахь яхь а хир яц…
Лакхахь вай йийцина и ерриге а синмехаллаш шегахь йолу стаг вайн къоман оьздангаллехь уггаре а лакхара дарж долуш хуьлу — къонах.
Къонах боху дош шина декъах лаьтта: «къо» + «нах» — нехан къо (кIант), халкъан кIант бохург ду иза. Къонах — иза халкъо кхоьллина, боьрша стаг муха хила веза бохучу хаттарна жоп луш, массо хIума а меттехь долчу стеган васт ду. Иза хIора нохчочунна уггаре а лекха Iалашо а хилла, дерриге а дахарехь и шена тIекхача гIерташ. «Къонах» ву алар уггаре а доккха совгIат хилла нохчочунна. И цIе тиллар, нах а гуллой, цхьана пхьоьханахь хуьлуш ца хилла, иза хIинца мидал ма-яллара луш а ца хилла. И цIе стеган гIуллакхашка, гIиллакхашка хьаьжжина, ша-шах нахалахь йоьдуш хилла, иштта ша-шах южуш а хилла, стагера цхьа ледарло яьлча.
«Къонах» аьлла цIе яханчунна юкъараллера я нахера хуьлуш цхьа а пайда, дуьненан хIума ца хилла. Церан декхарш а, церан адамашна хьалхара жоьпалла а алсамдолуш хилла. Бакъду, къонахчун сий даьржаш хилла, цунах лаьцна иллеш а, дийцарш а кхуллуш а хилла халкъо.
Уггаре а хала хIума хIун ду аьлла, шега хаьттича, «Уггаре а хала хIума къонах хилар ду», — аьлла боху Шемалан наиб хиллачу Iуспанан СаIдуллас. Цул а хала хIун ду аьлла хаьттича, цо жоп делла: «Цул хала, къонах а хилла, чекхвалар ду».
Изза Сулейманов Ахьмада а олура, бакъду, жимма хийцина дара и дешнаш: «Уггар а хала нохчо хила ду, цул а хала нохчо хилла вахар а, чекхвалар а ду». Амма кхузахь «нохчо» бохург «къонах» бохучу дешан маьIнехь далийна ду, хIунда аьлча, къомах нохчий а болуш, хийла атта бехаш нах а болу дела а, хилла дела а; муьлхха а нохчо хила хала дац, «нохчо-къонах» хила хала ду. Иштта маьIна лелош ду Дикаев Мохьмадан евзаш йолчу стихотворенехь а «нохчо» боху дош.
«Къонах» боху цIе шен дIа муха яхана дуьйцуш, Таймин Биболата аьлла боху: «Уггар а хьалха зудчо лерира ша, тIаккха доьзало лерира ша, доьзало лоруш гича, лулахоша лерира ша, лулахоша лерича, юьрто а лерира ша, юьрто лерича, махко а лерира». Изза бу-кха къонах хила луучунна чолхе боцу бустам. Дуьххьара хьаьжча иштта хетахь а, иштта атта а дац оцу хоршахула шен Iалашоне кхача. Кхузахь доккха хьекъал ду: мел даккхий хьуьнарш ахь гайтарх, хьо хьайн доьзалан хила ма-веззара да вацахь, я хьо хьайн лулахочуьнца жIаьлица цициг санна велахь, хьуна халкъо «къонах» эр дац.
Къонахчо гайтинчу даккхийчу хьуьнаршца нийсса мах болуш а, нахалахь даьржаш а хилла цуьнгара даьлла хаза гIиллакх а, цо аьлла хьекъале дош а. Царах нахана масал хуьлуш а хилла.
Иштта, Исмайлин Дудица доьзна ду цхьа халкъан дийцар. Цхьана дийнахь Дуда хилла боху юьртан бажа бажош. АхIи-декъехь йоьлхуш дIайоьдучу цхьана жимчу зудчух бIаьрг кхетта цуьнан. Цуьнга вист а хилла, и саца а йина, и елхаран бахьана хаьттина цо. Зудчо дийцина: «Маре яханчуьра ден цIа яхана яра ша. ХIинца юха меран цIа дIайоьдуш ю ша, хьуна ма-гарра, цхьа а совгIат а дац шена дина. Марзахошна дуьхьал муха хIуттур ю ша? Царах иэхь хеташ йоьлху ша…».
Исмайлин Дудас, и юьртан бажа берриге а шен бу хьуна аьлла, уггар а тоьлла етт тIаьхьа а хIоттийна, цIа яхийтина шена хIетталц евзаш а ца хилла зуда.
Тахана Исмайлин Дудин тIеман хьуьнарш кхин чIогIа дуьйцуш а дац, ткъа и тайпа цуьнан хаза гIиллакхаш кест-кеста хьахадо.
«Къонах» боху кхетам гуттар а цхьана хьолехь хIоьттина лаьттина бац. Зама хийцаяларца хийцабелла цуьнан чулацам а. Иза дика го нохчийн халкъан турпалаллин иллеш доьшуш.
Иштта, ша кхоьллинчу замане диллича, уггаре а ширачарах долчу «Жоьрабабин кIентан а, ямартчу Манцин а иллехь» къонахчо къуьйсург шен бакъо, шен нийсо ю. Шена тIетеIочу харцонна къера а ца хуьлуш, шен гIуллакх дан доьналла а, майралла а долуш хилар — и ю оцу иллехь гучуйолу къонахчун коьрта билгало. Цуьнца цхьаьна — доттагIчунна тешаме хилар а. И билгалонаш дика ган а гойту Жоьрабабин кIанта ша хIаллакван а, шен «мерза езар» дIаяккха а дуьхьалваьллачу ямартчу Манцех, туьйранийн турпалхочух Iаьржачу Хожех леташ, цаьрца къуьйсуш.
Хетарехь, цул мелла а тIаьхьа кхоьллинчу «Зайтан Шихмирзин иллехь» къонах кхечу кепара го вайна. Иза хийрачу махкахь (таркхойн Шовхал волчохь) шен дахарна кхерамечу къовсамехь дакъалоцуш ву. Кхузза тIейоуьйту тайп-тайпанчу къаьмнех болчу кIенташна таркхойн Шовхала шен йоI, кад а боуьйтуш, дин маса болчо, герз нийса тухучо, зуда тешаме йолчо дIамала олий. Кхуззе а Зайтан Шихмирзас дIамолу кад, цхьамма а ца молуш соцунгIа хилча (кад дIа а мелла, къовсамехь эшнарг вуьйш хилла). Молу, шена уллохь Iачеран сий лахдан а ца гIерташ, гIиллакхе дешнаш а олий:
Шул хьуьнарна тола хIума дацахь а,
КIентийн маршонна молу ша…
Цо иштта бахахь а, кхаа къовсамехь тулу Шихмирза. Гуш ма-хиллара, къонахчун васт кхуллуш, илланчас билгалйоху цуьнан амалш: маса дин болуш, топ нийса тухуш, зуда тешаме йолуш («Ах стаг зудчо во», — олуш ду халкъалахь), нахана юккъехь лела хууш, гIиллакхе хилар.
Таркхойн Шовхал волчохь нохчийн къонахчо лардийриг шениг хилла ца Iаш, шен къоман сий а ду. ХIунда аьлча, цигахь цо цхьа юьхьIаьржо йинехь, Кавказан къаьмнашлахь «Шихмирзас» ца олуш, «нохчочо ледарло ялийтина» эр дара. Бакъду, оцу къовсамехь (таханлерчу спортан къийсадаларех тера болчу) дакъа ца лаьцнехь а, кхин галдолуш хIума-м дацара Шихмирзин шен а, нохчийн къоман а. Кхузахь турпалхочо шен лаамехь дакъалоцу Шовхалан ловзарехь а, цо тIедожочу хьелашна реза а хуьлий.
Цунах мелла а къаьсташ ю «Баьчча Балух долчу илли» тIехь къонахчунна тIехIоьттина киртиг. Нахана тIе харцо тоьттучу элана дуьхьал гIоттий, и воь Балус. Кхузахь билгалдаккха деза, халкъан юкъара бала дIаойуш велахь а, къонах шен къийсамехь цхьалха хилар.
Ткъа кхечу иллин турпалхо Адин Сурхо цхьалха вац, иза халкъан тхьамда санна дуьхьал хIутту вайна. Бакъволчу къонахчун ша-тайпа амалш гойту оцу иллехь Адин Сурхос. И турпалхо хьалхе езаш, нахана хьалхавала лууш стаг вац. Иза юьртан тхьамданашна шайна дагавогIу:
Дин дика ва беца цу Адин ва Сурхон,
Герз дика ва деца цу Адин ва Сурхон,
И Сурхо воьхур вай Сурхо винчу цу нене…
Иштта Сурхон нене кIант воьху юьртан тхьамданаша. Нанас вала а ло иза царна:
ДегIаха мерза са цара хьайга ва дехахь,
Ахь даккхий дIалолахь дегIаха мерза са…
И дан ша реза хилар юьртахошка олу Сурхос, амма царна хьалхавала сих ца ло иза, и мел жоьпалла дуйла хууш. ХIунда аьлча, кхунах, кхуо боккхучу когах, олучу дашах а доьзна ду оцу нехан хиндерг, тарло уьш а, хIара а хIаллакьхила, тарло толаме кхача а. Цундела церан Мусостаца къовсаме бовла лаам мел чIогIа бу хьожуш, цо гIиллакхехь олу:
Ма довла дакъаза, хIай юьртан тхьамданаш,
Вежарий дукха бу цу эла Мусостан,
Ша ваьхьар вуй-техьа
Мусостан олалла дожийна дерзадан?..
Амма юьртахойн лаам чIогIа буйла а, ша царна билггал оьшуш вуйла а хиъча, реза хуьлий, хьалхаволу Адин Сурхо.
Оцу иллехь гойтучу къонахчун мехала амалш билгалйохур вай:
— шега дехар дича бен нахана хьалха ца валар, ша тIелоцучун доккха жоьпалла гар;
— ненан лаамна тIехь хилар;
— халкъан юкъара бала дIаайа, са дIадала а кийча хилар;
— ша-шех тоам бина, сонта, кура цахилар;
— собаре а, амма эшча каде а, майра а, доьналле а хилар.
Иштта амалш йолуш хила везаш хилла оцу заманахьлера къонах.
Къонахчун сибаташ дуьйцуш, тайп-тайпана произведенеш кхоьллина нохчийн яздархоша. Тхуна хетарехь, царах тоьлларг Сулейманов Ахьмада язйинарг ю. Цу тIехь шел хьалха цхьамма а ца динчу кепара «къонах» бохучу кхетаман маьIна до цо:
«Къонаха мила ву? И меллалц веха?» —
Хоьттура соьга ахь тойнехь Iаш вай.
Дерриг а дуьне ду къонахчун меха!
ХIара дуьне-м къонахийн белшаш тIехь дай.
Ламанца дин лелац, ца хилча ленаш,
Уьш кхачаделлачохь соцуш бу дин…
Иштта бу къонахий, хIар дуьне латтош,
Къонахий дIабевлча — духур ду и…
…Терзан тIе ца дуьллу цо деший, даьхний,
Халонехь хадочехь хьуьнаран мах.
Ахдуьне мах болу шен корта буьллу,
Вайн маршо ларъечохь сагIа до шех.
Къонахийн собар ду лекха лам баккхал,
Собар ду сов доккха, кхача ца луш!
Къонахийн и собар кхачийча-м, боккъал,
ХIар маьлхан вайн дуьне духур ма ду!..
ХIокху стихотворенехь вайна билгалволу къонах — иза цхьана къоман, цхьана мехкан гIуллакхаш кхочушдина ца Iаш, хIокху дерриге дуьненан гIуллакх а, дола а дан гIерташ, цуьнан гIайгIанаш айа, шен дахар дIадала («сагIа до шех») кийча стаг ву.
И стихотворени кхоьллина зама — зарратан (атоман) а, кхитайпа а кхераме герз IаIар, Iалам талхор, керл-керла цамгарш яржар бахьанехь латта хIаллакьхиларан зила тIе кхачийна, дуьненан а кхоллам цхьадолчу адамийн лаамах боьзна болу вай деха зама ю. Цундела бакъволу къонах цхьана мехкан дозанашкахь соьцур вац, иза дуьненна а пайде хила хьакъ ву. Лаьтта тIехь миччахь елахь а, харцо цунах хьакхалуш хила еза, иза эшо, нийсо меттахIотто цо шен хирг дан а деза.
ХIокху стихотворенехь кхузза хьахадо «дуьне дохар», иза къонахашца дузуш. «ХIара дуьне-м къонахийн белшаш тIехь дай», — бохург, цхьана агIор, поэтически метафора (хаздина, дестийна аьлла дош) а ю. Амма, цуьнца цхьаьна, кхузахь доккха философски маьIна а ду: дахаран терза дикчу наха, оьздачу наха — къонахаша, вуо сов ца долуьйтуш, харцо ца толуьйтуш, нийса ца латтадахь, Дала шен оьгIазло тIеелхорна кхерам бу.
Бусалба дин халкъан кхетамехь чIагIдаларца мелла а хийцабелира «къонах» дешан чулацам. Хьалха сийлахь хетта цхьадолу гIуллакхаш исламан серлонехь сийсаза хилар гучуделира. Масала, хIонце эхар. Яц «кIайн», «Iаьржий» хIонц… Ший а Iаьржа ю, хьарам йолу дела. Шен доцчу хIуманна тIекховдар, хIуъу бахьана делахь а, мел чIогIа и хаздан гIортахь а, — къола ду. Ткъа иза даккхийчарах къа а ду, Делах тешаш волчу стага лелон йиш йолуш хIума а дац.
Бакъболу къонахий хилла вайнахана юкъахь баьхна устазаш. Нах динна тIеберзош, церан дегнаш цIандеш, Делан дуьхьа къахьегна цара, шайн догIмийн лаамаш бихкина, царна атто ца лоьхуш. Церан беркате кхетаман болх бахьанехь, Iеса гIиллакхаш дуьтуш, Iоттабаккхамаш жимлуш, цхьана барте догIуш хилла нохчийн халкъ. Амма хийрачу къаьмнийн Iедалша хадийна церан и хьанала къинхьегам.
Билгалдаккха деза, вайнехан устазаша нахана юккъехь серлонан, хьехаман болх бина ца Iаш, оьшучу хенахь вайн иллешкахь буьйцучу турпалхойн коьрта амалш гучуйохуш а хилла – майралла, доьналла, тIеман говзалла… Масала, шайх Мансур хьехамча, дин даржорхо хилла ца Iаш, бIобаьчча а хилла; Шемалан наиб хилла Сесанара Ташу-Хьаьжа; шайн доцу латтанаш дIалоьцуш, вайнахана ницкъ бечу гIалагIазкхашца гуттар а тIамца къийсам латтийна шайх Денис; ГIойтIахь деникинхошца хиллачу тIамехь куьйгалла деш хилла ИбрахIим-Хьаьжа; советан Iедална дуьхьал шен мурдашца цхьаьна къийсам латтийна Хошкалдарчу Юсуп-Хьаьжас…
Амма вайн иллийн турпалхойн санна тIемаш бар, толамаш бахар коьрта Iалашо ца хилла устазийн, я вовшашца йохье буьйлуш, нахалахь шайн цIе дIаяхийта гIерташ а ца хилла уьш. Церан Iалашо, церан некъ кхин хилла. Цунах лаьцна мелла а дуьззина вай дуьйцур ду жимма тIаьхьа. Ткъа хIара къамел дIадерзош билгалдан лаьа: «къонах» боху кхетам Iаламат мехала бу тIекхуьу тIаьхье оьзда, хьекъале хьалакхиорехь. Иза хIора беран, жимчу стеган дагчохь хила а беза. ХIора нохчо, ша дуьненахь мел веха, кхийда а веза «къонах» цIе йолчу сийлахьчу лакхалле.
БАУДДИ
(Дацдина)
Тховса мох балале маьркIажан хенахь, жимчу кIотарарчу Мусин Баудди волчу сакъера дукха кегий нах гулбеллера. Дикка сакъийрира цара, кар-кара эцарца дечиган пондар а лоькхуш. ТIаккха, цхьана накъостехь ловзо кехаташ а карийна, касо варех ловзуш а дикка Iийра хIорш. Царах ловза кIордийча, уьш, кар-кара оьцуш, хабарш дийца хевшира. ХIорш хабарш дуьйцуш Iаш жимчу Кулсума, шортта йоьхь а кхерзина, йоккха сискал а йина, кхарна яа хIума а елира. ХIорш шен «марвежарий» хиларе терра, кхарна хIоранна — «кIант» — бохуш, елаелла хилла, шега балу там а бина, Кулсум, дехьа чу а яхана, агIор елира. Цул тIаьхьа дукха зама ялале, кху хIусаман да Бауддий, Ахьъяд, Далхьад боху цуьнан ши доттагIий воцург, кхиболу кегий нах, тховса хьоькхуш болу мох сацахь, кхана дечиге даха деза шайн аьлла, шайн-шайн цIа а бахна, хIара кхо доттагIа цхьаьна а висна, цхьацца къамелаш деш Iаш, наха жима волуш дуьйна а «иэхь ца хеташ вуй», «тIахъаьлла стаг вуй» олуш волу 23 шо кхаьчна Ахьъяд:
— Баудди! — аьлла вистхилира.
— ХIун бах ахь? — аьлла, Бауддис, шайн поппаран цIенкъа туй а кхоьссина, шен хIинцца дала тохаделлачу мекха тIе а кхочуьйтуш, шен жимчу бета тIе куьг хьаькхча:
— Тхойша хIунда веарий тховса хьо волчу? — аьлла, Ахьъяд юха а вистхилира.
— Схьадийцахьа шаьш деъна гIуллакх, хIун ду и? — аьлла, Баудди вистхилча, Ахьъяда шен къамел дIадолийра:
— Баудди, дагадогIий хьуна, вай хIинцца, цхьа кIира хьалха орца, кIотара синкъераме а дахана, цигахь дика зудаберашца са а къийрина, гIеххьа хилла маларан кеп а йолуш, хIинца кху чохь волчу вай кхаамма цхьа барт бар?
— ДогIу суна-м и дага, Ахьъяд, — аьллачу Бауддин бос байра, цуьнан сибато цу бинчу бартана и реза цахилар хоуьйтура.
Нара тIерачу цIенчу истанга тIе, ши куьг коьрта кIел дуьллуш, аркъал вижина Iуьллучу Далхьада, шен шога шуьйра юьхь цкъа ела а къажийна, хьала а айавелла, шен хийрачу, яккхийчу цергашна юккъехула, нийсалла кхуссуш санна, дахдеш туй кхоьссира, и туй неIарна юххехь лаьттачу лохачу цIестан гIумгIанан бухах кхийтира.
— Вай, вешан зударий а битина, цу синкъерамехь ваьш кхаамма сакъийрина кхо йоI яло тIаьхьадовла чIагIо йирий, Баудди? — аьлла, Ахьъяд юха а вистхилча, ойлаеш ладоьгIуш Iачу Бауддис:
— Йира, дера, — аьлла, охьа а таьIаш, шен корта схьалецира.
— Йира, дера. Вай цу буса, эвлаяэх, кхетта лаьттачу баттах, вешан ворданна йоьжна хиллачу говрах а тIехь дуйнаш а бууш, чIагIо а ма йира. ШозлагIчу дийнахь оцу Iуьллучу Далхьада а, аса а тхаьшшиннан зударий бита а ма битира,.. — аьлла, Ахьъяда, цкъа соцунгIа а хилла, юха а шен къамел дIадолийра: — ХIинца тховса а ахьа хьайн зуда ца йитахь, ахьа тхойшинна бинарг тешнабехк а бу, тIе хьо, тхойшиъ Iовдал хеташ, тхойшиннах воьлуш а ву.
— Ахьъяд! Со шуьшинна тешнабехк бан а ца гIиртина, я шуьшиннах вела гIерташ а, воьлуш а ца лела. Кхин стаг вацахь а, сайн дош кхочушдалла стаг воцуш а ца Iийна со… Бакъду, хIинццалц схьа, вай и барт бичхьана, цу сайн зудчух Кулсумах къахеташ Iийна со, хIунда?.. И соьга еъчахьана, иза цуьнан наха шайн цIа цайитарна а, юьтург цахиларна а, шуьшинна ма-хаъара, и соьга еъча мегар а дац, цIа а юьтур яц аьлла, цуьнан воккхахволчу вашас а, дас а дуйнаш биъна дела… Ахьъяд, со, аша шаьш гуттар а ма-аллара, адамах атта дог лозуш ву… Иштта сайн дог лазарна Iийна-кх со и сайн зуда ца юьтуш. Зуда йита-м хIумма а хала дац… ХIе, схьайоьл цкъа! — аьлла, Бауддис дехьачу агIор яьллачу шен зудчуьнга Кулсуме мохь тоьхча:
— Тхойшиъ чохь волуш-м дийр дац ахь и гIуллакх, — аьлла, Ахьъяд, Далхьад хьалаиккхира.
— ВаллахI дера дийр ду-кх, шуьшиъ теш а волуш-м, — аьллачу Бауддис юха а мохь туьйхира: — Хьо схьайогIий? — аьлла.
Набарх иккхина Кулсум, чуьрчу шен «марвежарийн» юьхьна ела а къежаш, меллаша неIарх чоьхьа а яьлла:
— ХIун элира аша? — аьлла, шен коьртара кIайн йовлакх тодан хIоьттира.
Iаьржа бIагор бIаьргашна хьаьвзина, «тешнабехк бина» боху дош мелчу цIен сара хилла, массо а пхенах чекхболуш, оьгIазвахна волу Баудди вистхилира:
— Ахьъяд!.. Далхьад!.. Шуьшиъ а, тIера Дела а теш волуш, сайна хьарам а еш, нахана хьанал а еш, исс елахь — исс, эзар елахь — эзар а цIе тосуш, и лаьтта Кулсум йити ас.
— Вай! Вай Дела! — аьлла, Кулсуман шийла мохь белира.
Бехказлонна делахь а, я боккъалла а халахеташ делахь а — «В-ай! В-ай! Ма аьллахь! Ма аьллахь!» — аьлла, Далхьад, Ахьъяд хьалаиккхира. НеIарехь лаьтта Кулсум, цIийбина цхьамза Iоьттина дагах чекхбаьккхича санна, ягийнера, иза: «Ма… ма… ма… ма алахьа!» — олуш, ша лаьттачохь охьалахъяла йоьлча, тIехьаьддачу Ахьъядий, Далхьадий схьалецира.
— Вай, нана! Ас хIун дийр ду? — аьлла, Кулсума цкъа шен жима корта Ахьъядан белша тIе бижийра, дог кIаддала а доьлла. «ХIокху минотехь меттахь ца хилахь, тIаьхьа цхьа бохам хир бу-кх суна», — аьлча санна, Кулсум, ша гIортарна делахь а, жимма метта а еъна: «Бегаш бора алийша! Бегаш бора алийша!» — аьлла, Далхьадна тIекхийтира.
— В-ай, собардехьа, Кулсум, стаг яц хьо? Сел йохий ма хьовзахьа, цо-м ша дIа бахарий, — аьлла, Далхьад вистхилча, Кулсум, дикка гIоле хуьлуш, оццу меттехь жимма меттаян йолаелира. Амма, шегара цхьа дикка дика болх баьлча санна, шех цхьа къонаха хилча санна, жимма деган токхо а йолуш, цхьана агIор, шена Кулсум дукхаезарна, цунах къа а хеташ, меракIел каетташ Iан Баудди:
— Далхьад! Ахь хьаштдоцург дуьйцу. Стенна лейо ахь иза, гIуллакх дIадаьлча?.. Кулсум, Далхьада бохург хьуна тамана бохуш ду… Хаалахь, тховса дуьйна хьо сан зуда йоцийла,.. — аьлла вистхилира.
Кулсуман хиэда герга дахана деган пхенаш адаман бIаьрга ма гойла, оццу меттехь Кулсумна хеттарг, цуьнан кийра яьлла цIе адаман синна ма хаалойла. Мел холчу хIоьттинера иза! Ца хаьа, Кулсум оццу меттехь, Iай довхачу цIа чу деъна ло санна, ешна дIа хIунда ца елира. Ца хаьа, Кулсум оццу меттехь, цIерга тесна неIаран мача санна, хебна дIа хIунда ца елира. Бакъду, Кулсум цу тайпана хIаллакьхуьлуш кIел ца йиснехь а, цуьнан дегIерчу пхенаш чухула, тулгIи тухуш, довха цIий доладелира, цуьнан кийрара жима дог цуьнан шуьйрачу некхах чухула лета доладелира, цуьнан готтачу хьажа тIехь Iохку пхенаш кхехкарна алсамдевлла, цуьнан жима корта лаза а баьккхира. Кулсум, са а ца тохаделла, чохь болчу шен «марвежарех» иэхь-бехк а дайина:
— Ма алахьа со йити! Ма йитахьа со, хьайх а йоккхуш! Ас хIун дан деза? Со хьанна тIетаIа еза? Ахьа-м, хьуо суна гIо эшначу меттехь сан ваша хилла дIахIуттур ву, бехира соьга! Ахьа-х, сан дог ца эшош, хьайн цхьа меже яккхийта реза хир ву, бехира соьга!.. Со-х цхьа гIийла буо дара, дестечунна хьалха кхиъна. Ма кхоссахьа со дIа, ма ехьа со хIаллак! Ма ехьа со хIаллак! Ас хIун дийр ду? — аьлла, Кулсум шех хьаьрчича, Бауддин хьалхе дуьйна а кхунна лозу дог лазарна алсамдаьллехь а, шен дош, ша шен доттагIашка дийр ду аьлларг кхочуш ца дича вер вац ша аьлла хеташ, ша бина барт хIора денна бохург санна тIех ца беттийта, Баудди, Кулсум йита хьовха, шен цIийнах цIе йилла а реза вара, нохчийн Iадата юкъахь ша кхиарна. Цо, шех хьаьрчинчу Кулсуман куьйгаш шен кочара дIа а дохуш, элира:
— Кулсум, ахь сатоха, хьуна кху гIуллакхах хало а ма хила, хIара иштта яздина хилла вай кхоьллинчу Дала. ХIинца хьо суна де-буьйса ца лоьруш коча хьерчарх, хьо хьайн адамалла дицдина суна дукха елхарх, вайшиннан гIуллакх дIадаьлла даьлла, иза кхин… юхадерза йиш йоцуш ду.
Бауддис шен кочара ша дIаяккхарх, Кулсум цунна, чIогIа дехар а деш, коча хьерчара, амма Баудди тIулгал а чIагIвелла ваьллера.
— Хир дац!.. Хир дац! — аьллий ас хьоьга? Иза кхин юха хир доцуш ду-кх, витахьа со! — аьлла, Баудди, шен карара Кулсум цIенкъа а кхуссуш, хьалаиккхира, бертал йоьжна Кулсум, жимма Iийна, хьалаайаелира, цуьнан беснеш тIехь дукха елхарна бIаьргех ихначу хих хилла хьоькхнаш яра, и Iиллинчу меттехь, поппаран цIенкъахь къаьсташ гуш цуьнан билхинчу бIаьргаша гIеххьа яшийна меттиг яра. Хьалаиккхина Кулсум чIогIа кхераелла яра; цуьнан дегI, арахь хьийзочу буьрсачу дарцана а доцуш, тховса хиллачу бохамна чIогIа эгош дара, цо халла къурдаш дора, цо Бауддига дух-духа а дехарш дахь а, цунна хаа-м хаьара, Бауддис цкъа ша аьлларг атта дохор доцийла. Делахь а Кулсумна хетарг адам гуттар а цхьанаэшарехь ца латтар дара. Кулсум, тIаьххьара а ша дог диллича, охьахиъна, жимма елха а йилхина, йистхилира:
— ЦIа яха меттиг бацара-кх сан. Хьайн зуда ца яхь а, кху хьайн декъа тIехь мукъана а йитахьа со, — олуш, Кулсум шен кара йожа юха а тIехьаьдча, Баудди, иза шен карара меллаша нара тIе охьа а кхуссуш, цкъа ирахь лаьтташ волчу Ахьъядей, Далхьадей а хьаьжна, вистхилира:
— Кулсум! Хьо сан тхов кIел Iийча, ахьа дуу долу сайн ялта доккха хIума хеташший, хьо кху тхов кIел Iар тамаша хеташший-м ца боху аса… хьо кху тхов кIел ма-сеццинехь, наха ас хьо йитина яц эр ду-кх.
Шена сил а дукха везаш волчу Бауддис и шега аьлларг лан кийра боцу Кулсум:
— Делахь!.. Делахь ахь со, тилийна, Iехийна, ялийна хилла-кх! Со… Хьуна со кийрахь дог доцуш, цхьа Iовдал ю моьттина-кх, хьуна со атта хеташ хилла-кх! — аьлла, араиккхира. Ахьъяд, Далхьад, леррина Бауддига а хьаьжна:
— Хьаштдоцург ду-кх хIара! — аьлла вистхилира, шайн дагахь кхин доллушехь…
…Арахь луьра хьийзош дарц дара, и хьийзадора цкъа дуткъачу озаца, тIаккха стоммачу озаца, борз санна, угIуш, уьдучу шийлачу мохо; иштта хьийзочу буьрсачу дарцехула, дегIах шийла хьацар детташ, кийра ша биллина, кху юьртан боккхачу ураман новкъахула, мохо нехан серийн а, аннийн а кертех а етташ, гор а етташ, цIа а еъна, хIинца тIедеттачу дарца кIел, йогуш лампин серло гучу шайн жимчу кора кIел, учи тIехь Iуьллуш яра-кх Бауддин зуда и Кулсум, наггахь садоIуш а, ца доIуш а.
Кулсуман да Асхьаб, тохара хьалха санна, кора тIе веъна, цкъа ара а хьаьжна, йовхарш а тухуш, меллаша шайн лоха неI а йоьллуш, ара а ваьлла, хьоькхучу дарцана ша тIекхоьллинчу шен кхекхан кетарх а хьерчаш, шайн ханнийн божалан неIаре а вахна, шайн бугIанашка хьежа велира.
ХIинцца Асхьаб, бугIанашка хьаьжна а ваьлла, чувогIуш, цунна учахь Iуьллу шен йоI Кулсум гур ю, цо чуьра Кулсуман йоккхахйолу йиша а, Кулсуман десте ларалуш йолу Човка а сама а яьккхина, Кулсум чу юьгур ю. ТIаккха, йоккха цIе а латаяйтина, Кулсуман дегIана паргIато, гIоле лоьхуш, уьш дика хьийзар бу, тIаккха Кулсума эр ду: «ХIун дийр дара-техьа ас, сайн шу а ца хиллехь? Лийр яра-кх со цу дарцехь, цу шелехь тховса йиснехьара. Ма дика ду-кх шу сан долуш! Ас шаьш бохург ца динехь а, со шайн хиларе терра, Iалашйо-кх аш».
ХIан-хIа, хIинца шайн бежнашка а хьаьжна, вогIучу Асхьабана хIара ца го, цо-м хIара, шена гинехьара, чу юьгур ярий, хIара шен йоI хиларе терра. ХIара неIарна гена Iилларна а, кхуьнан когашкахь хьаладоьттина даьккхина Iуьллуш жимма дечиг хиларна а, Асхьабана хIара ца гин, иза, меллаша шайн неI а йиллина, чуваха.
Вахча хIун ду Асхьаб хIинца, хIара а ца гуш, чу, дукха ца хьелуш, аравала а мегий, шайн чохь товханахь йогуш йолу цIе лахъяларна, иза юха лато кху Кулсуман когашкара дечиг дахьа. ХIара шена иштта ирчачу буса арахь, наха дохийначу дагца Iуьллуш гича, Асхьабана, ша хIара Бауддига яхча цIа юьтур яц аьлла, дуй биънехь а, мел хала хетар ду, мел дог лозур ду цуьнан кху Кулсумах, хIара шен цIийх яьлла, шен доьзалхо хиларе терра.
ХIунда йитира теша Бауддис шен зуда Кулсум? ХIунда яьккхира-теша цо жима Кулсум шех?
Кулсум яцара, ша Бауддина хан а йиллина, буса едда маре йоьдуш гучу а яьлла, шен вокхахволчу вашас йиттина, йишас барт биттина, шена гIело йича, шайн жимчу оти чохь ша йисинчу заманчохь, шен кехатан пондар кара а эцна, бIаьргех даккхийра мелчу хин тIадамаш а оьгуш, Бауддина хIара йиш лекхнарг?
Йитахьа со, сан дика ваша,
Чеха ма ехьа со, сан хаза ваша,
Мел хала дуьйцу хIара дуьне дитар,
И санна, хала ду беза нах бита.
Йитахьа со, сан дика ваша,
Чеха ма ехьа со, сан хаза ваша,
Мел хала дуьйцу са дегIаха къастар,
И санна, хала ду беза нах бита.
Йитахьа со, сан дика дада,
Хьийза ма ехьа со, сан хаза дада,
Наний, бер къастар мел хала дуьйцу,
И санна, хала ду тхойшинна къаста.
Йитахьа со, сан дика нана,
Чеха ма ехьа со, сан хаза нана,
Дог лоцуш кхетта дош мел хала дуьйцу,
Иштта чевнаш ю тхойшинна йийраш.
Ахь бохург вай дича, сайн нахаха йолу,
Ахь бохург ца дича, хьоьха со йолу,
ХIинца хIун де аса, нана ялариг?
Хьох дагаюьйлуш ю, нана ялариг.
ЦIе яьлла ма яьлла шийлачу кийра,
Боьссина бала хьаьвзинчу ва коьрте…
Iалур яц ва хьуна, дегIах са къастталц,
Iалур яц ва хьуна, хьоьца со ца хилча.
И йиш ша лекхна яьлча, мохь тоьхна йилхина, Бауддига ша ца яхийтар ла ца делла, дуучу хIуманах мотт ца тухуш, Кулсума ца даьккхира де а, буьйса а?..
…Бауддис ца элира, шен расхачу динахь, шена тIехьа а хаийна, ша Кулсум ядийна вогIуш:
— Кулсум, хьан нахах яларх шек ма ялахьа, со ву-кх хьуна хьуна веззачу тайпана вайшиъ даллалц, – аьлла?
Цо и аьлча, Кулсума, Баудди къевллина тIехьахула мара а вуллуш, ца элира:
— Баудди! Хьуо цу тайпана ахьа хир ву моттийтина дела йогIий со-м хьоьга, цундела везий суна-м хьо хIинца хьалхалерчул а дукха, — аьлла?
Тховсалерчу кху Iаьнан шийлачу буса Кулсуман да Асхьаб цIе лато дечиг дан а, я шайн бугIанашка хьажа а кхин ара ца велира. Кулсум, гIора а йина, къажа а къежна Iуьллура. Иштта и Iуьллуш Iуьйран ламазна араваьллачу Асхьабана карийра, Кулсум шена евзича, цуьнан бос байра, цунах къахетта, цуьнан дог лаза а доладелира, амма цIеххьана ша Бауддига Кулсум яхча мегар а дац, цIа а юьтур яц аьлла, биъна дуй дага а беъна, Асхьаба, чехка шайн чу а иккхина, шен ший а кIант хьала а гIаттийна, Кулсум ядийна лулара шайн нуц волчу яьхьира. Дийнах дикка хан яьлча, Кулсум, лийча а йина, кхеран невцо дIа а йоьллира, тезет а лелийра. Кулсумна тIаьхьа нехан хийра зударий белхахь а, кхуьнан дестей, йижарий ца боьлхура, Асхьабах а, шайн воккхахволчу кIантах а кхоьруш.
Кулсум йитина Баудди, цхьайолчу заманна холчахIоьттинехь а, тIаьхьо меттавеара…
Бадуев Саь1ид
ЛАМАНАН ХЬОСТАНАШ
(Яцйина)
…Ламанхочун амал санна,
Онда хуьлда аьтту куьг!
Хуьлда комаьршонах дуьзна,
ДоттагIа, хьан аьрруниг!
Цу шаьлтанан диттал чIогIа
Ира хуьлда маргIал мотт!
Цунах вай дош ала догIу:
Мотт ца луьйчохь вай хIун до?
Хезний шуна: Ломахь ютту
ЧIагIонна и лекха бIов:
Бухахь — шуьйра,
Лакхахь — готта,
Тахна а и чIогIа тов!
Хезний хьуна: ширчу пхьеро
Муха бина бIаьвнан го?
Хьоькхуш, шарбеш хIора кхера
Биллина шен метта цо.
Хьан дош хир ду дешийн меха,
Ахь са диллахь цунна чу!
Даим дагах кхеташ нехан,
БIешарахь и дехар ду!
Шен дешан да воцуш мел верг
Куйнан да вац хьуна шен!
Даим сема латтаде лерг,
БIаьрг а сирла латтабе!
Тоьпан дашший, говза дошший
Дайша нийсса лерина.
Шаьлтане ца хададелларг,
Дайша дашца дерина.
Бахам байна меттиг хилахь,
Ма хеталахь цкъа а къен.
Къен ву хьуна сий, эхь дайнарг,
НаьIалт хуьлда дена шен!
Ен бухахь дерг Iайганий бен,
КIежтийсарх цо, хуур дац.
Воьлуш дийцарх, дагахь дерг шен
КIиллочо хоуьйтур дац!
Басех хахкабелла кхера,
Буххе кхаччалц, соцур бац.
Къерачу къуьнан куьйгаш тIера
Эхь Органе цIанлур дац!
КIилло стагах хьакъ ду кхарда,
Массанхьа — чохь, урамехь.
Хьайн сий жимчохь дуьйна ларде,
Бедар — цIена йоллушехь.
Аьрру куйга кад а лаций,
Дуьхьалвала хьешана.
Аьтту буйна тур а эций,
Вала дуьхьал мостагIна!
ДегIехь ницкъ сов болчу цхьамма,
Ша санна, цхьаъ эшаво.
Хьекъал долчо, гIортахь жимма,
Эзарнах а хIоз ма бо.
Гома дечиг-м нисъен ярий,
Хьаькхча ирчу дагарца!
Ткъа Iовдалниг, витахь даррехь,
Ша коша дIавиллалца!
БIегIанган дог кийрахь лелош,
Болат-шаьлта йоьхкучул,
Дог болатан хилар тоьлу,
Шаьлта дечган тоьлу цул!..
Сулейманов Ахьмад