(на чеченском языке)
(Нохчийн фразеологизмийн маьIнадаран дошам)
Арабаьккхина некъ – дан леринарг, Iалашоне боьду некъ
Арахьарчу неIаран арахьара зайл – хийра
Ахчано вина эла – ахча бахьанехь, наха лоруш
Аьшпийн /кIур/ кит – аьшпаш, пуьташ буттург
Бала боьссина шо – доккха вон деана шо /ун, тIом, цIерадахар/
Балийна бала – шен бехкенна, тIебехна
Бел къагон йовхарш – каш ахка дезар долуш, велчий бен шайх стаг хьалха вер воцуш
Белла меза – партала зуда, зудабер; партала адам
Берзан амал – катухуш; ядорна, лачкъорна тIера; бек-хаме
Берийн хабар – берийн кхетамехь долуш; цIодар
Беха мотт – эладитане, хуург къайладохуьйтур доцуш
Беъна бала – бехк боцуш, ша тIебеъна бала
Бойн /буон/ гуьйре – гуьйренан довха денош
Боккха болх – барам-бустам боккха болуш; маьIне, чу-лацаме
Болатан /тIулган // дог/ дегнаш – чIогIа дегнаш, тIехIоьттинарг ловш
Боьрша къамел – дуьйцург дош а долуш; нийса, майра къамел
Буза лестина дашо малх – чубузу малх
Буса гIенах ма гарг – тIех ирча /сурт, сибат/
Буто дегI – чIогIа, могуш, таза; чорхаме
БучIи-баба – тIехь беркъа, дегI цIена ца лелош зуда
Буьйда адам – партала; малонча; хIума дарна тIера во-цуш
Вайх дахнарг – гIело йийриг; аьтто хьоьшуш, цIийца дерг
Вала цавезарг – уггаре хьоме, гергара
ВатIийна-ваьккхина шен да – тап шен да; шолгIа ваьлла шен да; дех чIогIа тера
Ваьлла орам – цIа; да-нана, тайпа-тукхам /Димту/
Виран амал – хатI доццчохь амале волуш
Воккха валарг – сийдоцчуваьлла волчарна а, нахана а совваьлла къано
ВорхI вешин йиша – езаш, хьоме кхиийна; тIаьхьахIотта нах болуш
Воцуш цатерг – хьоме, гергара; оьшуш
Воцчу дена вина Iужа – ден-ненан цхьаъ бен воцу кIант / тIех хьистина/ дукхахьолах, осала, чIичIъаьлла
Ву боху цIе – ву аьлла цIе хилар бен, кхин цу цIарна хьакъ воцуш; карахь кхин хIума доцуш
Вуон жIаьла – вуон адам, жIаьлийн гIиллакх долуш
Говран амал – цхьаьна а ца мегаш, вовшахкъаьстича а ца мегаш
Гутан гуьйриг – нисделла, буточу дегIахь жима адам; горга дегI-меже йолуш хьийкъина бер
ГIамар-гIаланаш – еккъа-цIена ойланехь хIиттийна, харца кийчча гIаланаш-моттаргIанаш
ГIонжакъехь а доцург – цхьанхьа доцург, лартIехь до-цург
ГIургIезан болар – куьцехь, тамехь, бадалкх болар
ГIургIезан ворта – юткъа-еха, товш; хаза
Да вийна мостагI – луьра мостагI
Даг тIера кIайн зезаг – дуьненан синкъерам
Дакъийн учетчик – оза, озалла валла /й, б, д/ воллуш
Дала дуьне делла стаг – Дела тIехьаьжна, ирс долуш; хьал долуш адам
Дашо бIелиг – бер хьостуш: сан хазаниг, хьомениг
Дашо корта – хьекъале, хаза; хьомечун корта; цIен-хьаьрса
Дашо куьйгаш – говза, беркате
Дашо лаьмнаш – йоккха хазна
Делла дош – ширделла, юкъараллехь ца лелаш
Дешан кхоссар – дашца Iоттар, Iоттабаккхам
Дийна дош – нахана юккъехь лелаш
Дегала хIума – доккха дог долуш
Деган эла – везар /езар/, хьомениг
ДегIан бустам – дегIан кеп, бIаьрсино лоцу дегIан сурт
Декъаза пал – къен, тиша, ледара
Делан /миска/ пекъар – гIаддайна-гIийла, гIорасиз адам
Делкъанна гина гIан – хиндоцург; самах хила бух боцу гIан
Дерг а, доцург а – долчунна доцург тIе а детташ
Дешан бакъо – дош ала, вистхила бакъо
Дийна дакъа – воцчу новккъа; оза, хесар адам
Диларийн тIекха – гайшик, верстина ваттIа воллуш
Доккха де – баккхий хийцамаш хилла, вуон /дика/ деъна де
Доккха дог – кура, сонта; дегала; ассна долуш
Доккха хIума – мехала, дан атта доцуш
Докъан полла – васте; дакъа; айина хьош долу дакъа
Дуй биина доттагI – кхин тешаме хила йиш йоцуш, те-шаме
Дуьне гина борз – лелла-а, шортта дика-вуон гина, хало лайна
Дуьне деса ца дита кхоьллина хIума – пайдабоцу хIума; воцчу новкъа
Дуьненан /дахаран/ бала – дахарехь, дуьнен тIехь нис-луш йолу халонаш, весаш, къаьхьаллаш
Дуьненан мах – беза мах, дахар
Дуьненан марзо – дахаран марзо, синхаам; уьйр-безамаш
Дуьненан синкъерам – Iаламах, адамах доьзна хазахе-тар; йоIаца сакъерар
Дуьненан Ялсамани – хаза, бIаьрса хьоьстуш, зовкхе, Iаламан хаза маьIиг
ДIадаьлла гIуллакх – толучуьра даьлла
ДIаяьлла пхьегIа – толучуьра яьлла; къена; йоьхна, тиша
Ездареш юьйцу хан – шира зама; таханенца ца йогIуш
Екъа майралла – сонталла; тIаьхьалонан ойланах херъ-елла майралла
Еса туьта – хьекъална эшна, кIоргенза
Еха зурма – хенахь хиндоцург; генара долийна къамел
Жерочун дакъа – жима дакъа, къа а хетта луш дерг
Жерочун кIант – тIехь да воцуш кхиъна: дегабааме, доккха дог долуш
Жинийн /пал/ базар – жинашца тайначу наха лело хIума /пал, молханаш, цхьацца гIирс/
Жинийн хьу /хIу/ – жинийн тIеIаткъам; Iилма тIекхиаза цамгар; хье, са талхон тIеIаткъам
Жинийн болх – жинаша дина, церан хьу /хIу/ йолуш
ЖоьжагIатин бIогIам – къинойх дуьззина, Iеса, иман доцу адам
ЖIаьлийн даар – доьша; чаьмза, чомехь доцу даар
Зингатан гIодаюкъ – юткъа, оьзда, хадда йоллуш
Зуд доь малх – аьхкенан йоккха йовхо лун сирла малх
Зудча-бахтар – зуда; зуда-бахьана; зуда хьахоза ца ваьлча, нахаца гIиллакх лоцуш олу
Зудчун шаьлта – цкъа а мекха ца дулу герз: мотт; мотт-эладита
Зуьдах даьлла зуд – шозза зуд; иэхь данне а доцу адам
Ирча гIан – сурт ирча долуш, чулацам къиза, къаьхьа болуш
Ира дош – маьIне, чулацаме, шен меттахь аьлла дош
Ирсан да – ирс долу адам
Ирсан хелиг – барамехь жима, кIезиг ирс
Ирча де – бохам беъна, бала боьссина де
Ирча /сурт/ хьал – къаьхьа, йоккхачу къизаллин тIахьало,боккха бохам
Йишин бекъа – йишин бер
Йоьхна /Iуьйре/ суьйре – бохам беъна, бала боьссина
Ка тоха Iемина борз – къу-борз, талорхо
Кега-мерса хIумнаш – механа яй, барамна кIезиг, баш-ха пайде йоцуш
Кешнийн охIла – кхелхинарш /кешнашкахь Iохкурш/
Котаман дог – стешха, шортонах хийра дог
Коьллаш юккъера къухала – кхин а ледарчу
Куйнан бакъо – шен куй шен коьртара баккха, дIатилла бен йоцу кIезиг бакъо
Куьйган бакъо – куьг /тоха/ таIо йолу бакъо
Куьркахь деттина /куьрка дулу/ шайтIа – Iаьржачу аматехь, йилбазалла долу адам; къардайна
Кханалера де – тIейогIу йолу хан, генахь доцу де; жамIе де
Кхерста жIаьла – волавелла, ваьлла лела /вуон/ стаг
Къаьхьа де – бохам баьлла де
Къаьхьа дош – вуон, восе, Iовжаме
Къена /гужам/ къуккъаз – чIогIа къанвелла воккха /йоккха/ стаг /кхаьрдаш/
Къена хабарш – маьIне, чулацаме; дуьне гина, хIумнаш лайначу нехан зераш, тидамаш
Къечу нехан хи таделла хан – Iа
Къоман идея – къоман коьрта Iалашо, нийса некъ; къо-ман дахарехь кхиаме некъ
Къоьжа Iилма – шира Iилма, йоза
Къу-берзан амал – катухуш, ядош, лачкъош
Къу-берзан буьйса – Iаьржа, дорце, шийла буьйса
Къуйн кхерч – къуй гуллун, цхьаьнакхета меттиг, лачкъийна хIумнаш юхку меттиг
КIадда ца бийриг – малонча; ямпарт
КIайн духар – кIайчу басахь; кисин духар
КIайн йийсар – /зуда/ йоI-йийсар
КIайн кисин мотт – Iожаллин мотт; цIена, керла мотт
КIайн маьлхан дуьне – дуьне
КIайн хабар – тIехьа лаьтташ хIума доцу хабар, синкъе-раман пуьташ
КIентийн /колл/ ковра – /хьуьнаречу/ кегийчу нехан то-ба
КIохцалх даьлла кIохцал – хьуьнаречух ваьлла хьуьнарениг
Лакхара тIуз – воккха хьаькам, дарж лакхара долуш
Лар йоцург – лартIехь /оьзда/ доцург
Лар толлу жIаьла – тарш-жIаьла, иччархойн эра-жIаьла; тIаьхьа лелаш, тIаьхьара ца долу адам
Лачкъаза дисна /моханна дуьхьала уьду/ шайтIа – хIилла долуш, къардайна адам
Лаьттан коржам – лаьттан маьIиг, лаьттан кIезиг мет-тиг
Лаьхьан корта – дIаьвше мотт болуш, кхераме, бохам бохьу адам /зуда/
Лаьхьан мотт – дIаьвше, питане мотт
Лекъаш дина кIорни – тIаьххьара /лекъаш дина/ бер
Лелла-а борз – дуьне гина, дукха лайна
Литтина деши – цIена цIандина деши: цIена, дика адам
Лоьмах даьлла /лом/ кIеза – майрачу ден майра кIант
Малх кхета дуьне – васте: дуьне
Малх цIа кхочу йочана – аьхкенан де уггаре деха дол-чу хенахь йочана
МаргIал дегI – жима, къона, хела дегI
Маржа дуьне! – байттамал-дуьне
Маьлхан бIаьрг – кIеззиг гучубаьллачу маьлхан тIеда, масех зIаьнар
Модийн уьйриг – модех вуьззина, боьха лелаш
Моз доккху моза – шена а, цIенна а пайдехь адам
Моз дуу моза – жуккар, цхьана а агIор нахана пайде во-цуш
Муьста адам – муьста дош олуш самукъадолуш, даим юьхь кхоьлина, муст а йина
Нана ю бохург – нана /Iоттабаккхаме/; гIиллакх лоцуш олу
Нанин /Нукка, Нуькка/ Ноькка – ледара, осала бер /вуо Iамийна/
Невцан кеп – невцо лелон деза гIиллакх-гIуллакх
Ненан баларш – нана хийла юьхьIаьржахIоттийна; юьхькIоме боцу доьзал
Нускалан кеп – нускалца догIу гIиллакх-гIуллакх /лелар-духар/
Овтаран кеп – куралла даг тIе йоьссина, малар мелла; ша-шех тоам бина синхIоттаман тIегIа
Пайдана метта бина хIайда – пайда бан а воьлла, дина зен
Паччахьан /маж лаьцнарг, мекх хадийнарг/ лерг лаьцнарг – майра; хьунаре /беламе/
Пекъаре яхна миска – декъазчуьнга яхна
Питане Iуьрг – питанча
Пуьтийн лежиг – аьшпаш буьттург
Са кIезга хIума – ледара, стешха; шен бен ойла ца еш
Са меца хIума – даима са меца лаьтташ, мел йиъча а ца вузуш, дуьненан хIумнах ца Iебаш; сутара, пис
Саьхьара ЖоьжагIати – уггаре луьра ЖоьжагIати; стаг халчу хьолехь латто меттиг /набахтни, концлагерь, тIеман аре/
Сийна саьрмик – дIаьвше мотт болуш, девне, зуламе /дукхахьолахь – зуда/ адам
Стиглан дари – бIаьрсино лоцу стиглан куьзга, сийначу басахь стиглан экъа /васте/
Суйнах баьлла суй – чIархъаьлла, каде, доьналла долу дикчу ден дика кIант
Суьпа /стаг/ нах – динан арканаш нийса кхочушдеш
Тайна адам – куц-кеп хаза, безамехь долуш
Тап шен да – дех тера
Текхан доттагI – юучунна-молучунна тIехь бен гIо-накъосталла ца ден доттагI; боттагIа, гайшик
Тесча, кхолла – елча, яа бен, кхин хьуьнар доцуш; шена яахIума яккха а де доцу адам
Тилла адам –нийсачу новкъах хаьдда; данне а доцчун-на, зуламна тIаьхьа я хьалхадаьлла адам
Тилла тоба – юкъараллин низамехь доцург лелош, юкъ-аралло тIе цалоцург лелон зуламе тоба
Толла айгIар – могуш, таза, доьналла долу сонта адам
Туьхлахь бина нIаьна – доцург; бух боцуш кхоьллина хIума /хабар, эладита/
ТIедеха вон дисна доцу бала – боккха бала
ТIергIан шаьлта – тоьхча, Iоьттича зен дийр доцу герз; осалчу стеган багахь-дагахь тIом /гIам-гIим, яппарш/
Уггаре Iехалу хан – жима, къона, хаза хан; жималла
Хадда йоллуш гIодаюкъ – оьзда, юткъа
Хаза бегаш – массеран а сакъералуш, цхьанна а вас ца еш
Хаза хабар –ладугIучунна товш; маслаIате; хазчу озаца, кIеда-мерза, чулацаме къамел
Хаза /денош/ хан – цхьаьна мерза яьккхина хан, паргIат, са дууш хIума доцуш; жималла
Хала адам – вуон амал йолуш, бартана чехка
Хан тоьхна—а /борз/ пионер – ханна /шерашна/ жима воцуш, хенара; къаналле лестина
Харц дуьне – вайн дуьне
Харц Iаббаз – харц, къардайна, сонта адам
ХатI доццург – хаза доцург, лартIехь доцург
Хела йоI-йиша – коча, къона, хаза йоI-йиша
Хих бина шад – балун боцу шад; далундоцург
Хуьл-хуьлуш хилла хелиг – хенан йохалла; меллаша хилла
Хьерахь а, хьаьттахь а доцург – цхьанхьа а доцург, лартIехь доцург
ХIож-корта – боккха корта, дегIан бустамца ца богIуш
ХIума южу меттиг – кара хIума йогIу меттиг, дуьненан рицкъанах хоттавалла аьтто болу меттиг
ХIурда чу цу кана – кхачаме доцург; тIех кIезга; кIезгаллин тIегIа
ХIуьрлаьIа мехкарий – хаза, дуткъа, лекха догIмаш до-лу мехкарий
Цу берг – яахIума ерг, къен воцург; зуда кхабалун верг
Цхьана /куллан кIохцалш; ден ши хьакха / кетаран мезий – цхьана доьзалера, кхерчара; вовшех тера ца хилча ца бовлу; цхьаъ бу; цхьана бу
ЦIийнан дукъ – цIен тIехь дан мел дезарг, мел оьшург
ЦIийх даьлла цIий – цуьнан, цунах терра ву; шайн /тхан тхешан,цуьнан, сан/ ву; доьзалхо
Чалахь бинарш – къечу нехан доьзал; эхь-ийманах дIахаьдда, яхь гIорийна; хIуъа дан эхь доцу нах
Чо чехка чола куй – беха, буткъа чо болу сира, мокха куй
Чучча захалонаш – ийна /шина вашас ши йиша ялийна, несо маьрйиша шен вешина йигна/ захалонаш
Чуьра дов – цхьана тхов кIеларчу я цхьана цIийнан не-хан вовшашлахь дов
Чуьра /къу/ мостагI – доьзалера, кертара
ШайтIан амал – ма де боххург бен ца деш; къардайна
ШайтIан болх – адаман хье баьхьна хилларг; эм-иэсехь волчо ца дендерг
ШайтIан ког – Iоттабаккхам
ШайтIан куй – тиллича, бIаьрсине лаца ца луш, къайла-воккху бохуш дуьйцу
ШайтIан нуц – зуда ялон хан тIехъяьлла, зуда йоцуш, жоьра боьрша стаг
Ша тIехь йина гIала – бух боцуш, тIаьхьало йоцуш до-лу хIума, цхьана дийнахь доьхна дIадаьндерг
Шен кIесаркIаг гуш а гундоцург – цкъа а гундоцург; хиндоцург
Ши пIендий, цхьа къамкъарггий /ши тIаммий, цхьа цIогий/ – оза, хесара
Элан бос – товш, тамехь бос /цIен богуш бос/
Элдара дегI – товш, тIахъаьлла, куьцехь; атта лелош
Эмкалан хьажар /неол./ – кура
Эпсаран кеп – маларх кхетта, куралла даг тIе йоьссина
Яйна тIаьхье – ледара, осала, доьналлина цIура тIаьхье
Ялсаманин хьаша – ийманехь ваьхна, валар хилла
Ялсаманин хьоза – иман лакхара долуш
Яьсса пхьегIа – хьалакхоьссича охьа а воцуш, хIела-хIуьла
Яьсса /хIума/ туьта – хьекъална эшна, ассна доцуш
Iаьржа бала – боккха, беза бала
Iаьржа де – бала беъна, бохам баьлла де
Iаьржа дог – хьогIе, чIире дог
Iаьржа ун, лен талу – дIаьвше, уьне мел дерг
Iаьржа Iа – ло доцуш, довха
Iилман корта – хьекъал долуш, хаарш лакхара долуш
Iовдал ойла – лартIехь йоцу; сийдоцу, къиза ойла; зен-зуламан новкъа воккхун волу ойла
Iожаллин мотт – вала вуьжу /вижна/ кIайн кисин мотт
Iожаллин сахьт – кхелха, ле сахьт
Iожаллин той – тIом; дукха баларш хуьлу, доккха цIий Iанорца доьрзу зен-зулам, латар, тохар
Iожаллин /маIа-макажойн/ хелхар – дуьненах дог диллина тIамна, Iожаллина сица, дагца кечлуш деш долу чIагаран хелхар
Нохчалла, Л.М. Ибрагимов, 2005г.
Нохчийн фразеологизмийн маьIнадаран дошам